Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn có lịch sử từ lâu đời. Dưới thời phong kiến, việc tổ chức lễ hội có sự đóng góp của các giáp. Việc tổ chức lễ hội được cộng đồng dân làng đứng ra lo liệu. Địa điểm tổ chức lúc đó chỉ là ngôi miếu nhỏ gọi là miếu Đức Ông, xung quanh miếu là mộ của các cá Ông lụy vào bờ, được dân làng làm lễ chông cất và để tang như cha mẹ mình đẻ thể hiện sự biết ơn tôn kính Đức Nam Hải Nhân Ngư có lòng thương người luôn giúp đỡ, phù hộ dân làng vạn chải luôn bình an khi ra khơi vào lộng tôm cá đầy khoang. Nhờ vậy, các vị vua triều Nguyễn đã ban sắc phong thần giao cho nhân dân xã Nhượng Bạn (nay là xã Cẩm Nhượng, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh) theo trước mà thờ phụng vị thần hộ quốc tỷ dân, đã từng linh ứng.

      Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn ngày nay tuy có nhiều biến đổi để phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh mới, nhưng về cơ bản vấn giữ được các yếu tố truyền thống dưới thời phong kiến từ thời gian, địa điểm tổ chức, nghi thức tế lễ, các trò chơi, trò diễn, diễn xướng vẫn được tích hợp trong lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn.

       Hò chèo cạn tại Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn

         Về thời gian tổ chức, lễ hội ngày nay cũng được tổ chức vào hai ngày 07/4 đến 08/4 (âm lịch) hàng năm. Tuy nhiên công tác chuẩn bị được thực hiện trước đó nhiều ngày. Ngày 07/4 (âm lịch) là ngày làm lễ yết cáo. Ngày 08/4 (âm lịch) là ngày tổ chức lễ hội chính thức.

       Địa điểm tổ chức chính hiện này vẫn là miếu Đức Ông. Tuy nhiên ngày nay không phải là ngôi miếu nhỏ trước đây là là ngôi miếu được tôn tạo khang trang gồm có nghi môn, tắc môn, hạ điện, trung điện, thượng điện và khu mộ cá Ông. Các công trình được xây dựng hài hòa với cảnh quan xung quanh. Các công trình phụ trợ như điện nước được lắp đặt đầy đủ. Không gian rộng rãi thuận tiện hơn cho việc tổ chức lễ hội. Di tích hướng ra biển Đông nhìn về phía hòn Bơơc là không gian măt biển để tổ chức lễ tế dưới nước.

       Nghi thức tổ chức tế lễ về cơ bản vẫn như xưa bao gồm rước kiệu, tế lễ ở trên cạn (Miếu Ngư Ông) và tế lễ trên biển (gần đảo Bơơc). Việc tễ lễ do ban lễ nghi đảm nhiệm. Tuy nhiên, so với trước đây, việc tổ chức nghi lễ có sự tham gia của chính quyền địa phương, hội nông dân.

       Các trò diễn, diễn xướng dân gian, thể thao như hò chèo cạn, kéo vẫn được duy trì như xưa. Đặc biệt, hò chèo cạn là một thành tố đặc trưng của lễ hội cầu ngư dễ nhận diện. Tuy nhiên một số khác bị mai một như đi cà kheo, đua thuyền truyền thống, đánh tôm điếm, đánh cờ người… Những trò chơi này hiện nay cần khôi phục. Trò chơi mới như bóng đá 11 người lại được ban tổ chức tổ chức vì nó hấp dẫn thu hút được nhiều người tham gia và tham dự nhằm chúc mừng thành công của lễ hội, tạo không khí thể thao cao thượng, thắt chặt tình đoàn kết hiểu biết lẫn nhau trong cộng đồng.

      Hiện nay, cách thức tổ chức và quản lý lễ hội cầu ngư có sự thay đổi. Việc tổ chức và quản lý lễ hội lại được chính quyền địa phương phụ trách. Tuy nhiên, chủ thể lễ hội vẫn là người dân. Người dân tham gia lễ hội từ đó góp phần sáng tạo và hướng thụ những giá trị văn hóa.

1. GIÁ TRỊ CỦA DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ

1.1. Giá trị cố kết cộng đồng

Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn thuộc về công đồng cư dân xã Cẩm Nhượng. Từ bao đời nay, nó có sức mạnh trường tồn vun đắp tình đoàn kết, cũng cố sức mạnh tinh thần, cố kết cộng đồng trong cuộc sống cũng như trong quá trình vươn khơi vào lộng bám biển khai thác hải sản ở một nơi được coi là “Nhất kinh kỳ, nhì Nhượng Bạn”.

Lễ hội cầu ngư là dịp thể hiện những hoạt động mang tính cộng đồng như diễn xướng dân gian, trò chơi và các môn thể thao truyền thống mà chủ thể tham gia là dân làng Nhượng Bạn. Mọi người tham gia đoàn kết, cao thượng, từ đó góp phần tái tạo và sáng tạo ra những giá trị văn hóa. Họ là người thưởng thức và trao truyền lễ hội từ đời này qua đời khác. Đồng thời, Lễ hội là môi trường cộng cảm văn hóa giữa các thành viên. Sự cộng cảm trong lễ hội là nhu cầu thiết yếu trong đời sống văn hóa cộng đồng. Ngoài việc thu hút cộng đồng dân cư trong xã, lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn còn là điểm đến của hàng ngàn người ở địa phương khác đến tham dự, là nơi trở về của những người xa quê. Đến với lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn, người ta bình đẳng với nhau trong hưởng thụ văn hóa. Mối quan hệ giữa người với người trong lễ hội là cởi mở, phóng khoáng của vùng ven biển đầu sóng ngọn gió. Nó làm cho con người xích lại gần nhau hơn, xóa nhòa mọi khoảng cách, mọi bon chen, lo toan của cuộc sống đời thường để cùng nhau thực hiện các nghi lễ linh thiêng của thế giới tâm linh, cùng thể hiện đức tin và tôn kính vị thần Nam Hải Nhân Ngư, cầu mong cho cả cộng động được hưởng phong hòa vũ thuận, tôn cá đầy khoang.

Tính cộng đồng và sự cố kết cộng đồng cũng được thể hiện rất rõ trong giai đoạn chuẩn bị lễ hội. Kinh phí tổ chức lễ hội là sự đóng góp của cộng động dân cư trong làng xã và có sự phân công chặt chẽ đảm nhiệm các cộng việc trong quá trình diễn ra lễ hội như tổ chức dọn vệ sinh sạch sẽ ở miếu Ngư Ông, trang trí ở miếu, thuyền, chuẩn bị tế lễ, chuẩn bị biểu diễn hò chèo cạn và các môn thể thao trong lễ hội…Tất cả tạo sự cộng cảm giữa con người với con người, giữa con người với thần linh.

Ngày nay, tuy điều kiện hoàn cảnh có thay đổi, nhưng lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn vẫn là sợi dây cố kết cộng đồng, giúp cho con người trở nên mạnh mẽ để hoàn thành mọi danh phận mà xã hội trao cho.

1.2. Phản ánh và bảo lưu truyền thống

Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn phản ánh, bảo lưu và truyền bá các giá trị văn hóa của vùng Cửa Nhượng, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh. Nó thể hiện sự ngưỡng mộ, tôn sùng vị thần Nam Hải Nhân Ngư bảo hộ cho các ngư dân đi biển. Qua các bước tiến hành lễ hội thể hiện, công đồng cư dân xã Cẩm Nhượng dâng lên thần những lễ vật tinh túy nhất và luôn mong thần chở che, phù hộ.

Đồng thời, lễ hội cầu ngư nhằm ôn lại những truyền thống đã qua, đưa người dân trở về không gian văn hóa xưa. Những truyền thống kết tinh của nhiều di sản văn hóa phi vật thể trong lễ hội bao gồm các tập quán xã hội, tế lễ trên cạn và dưới biển, diễn xướng dân gian như hát chầu văn, các trò chơi và môn thể thao truyền thống được trao truyền từ nhiều đời đến tận ngày nay vẫn còn nguyên giá trị. Đặc biệt, hò chèo cạn là một bộ môn nghệ thuật truyền thống đặc trưng của lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn. Những điệu múa, câu ca đã diễn tả cảnh lao động sản xuất trên biển, hình thức lao động chèo thuyền, sử dụng lời hát, động tác nhằm thể hiện mong ước của ngư dân đánh bắt hải sản. Những truyền thống tốt đẹp đó góp phần bồi dưỡng nhân cách con người, hướng con người đến những giá trị chân – thiện – mỹ.

1.3. Cân bằng đời sống tâm linh

Bên cạnh đời sống vật chất, đời sống tinh thần đóng một vai trò hết sức quan trọng, đặc biệt là đời sống tâm linh. Nó trở thành một nhu cầu không thể thiếu trong quá khứ, hiện tại cũng như tương lai. Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn thể hiện sự ngưỡng mộ, ước vọng và tôn thờ vị tôn thần Nam Hải Nhân Ngư. Thông qua các nghi thức, nghi lễ, con người muốn liên hệ với đấng siêu nhiên xin được phù hộ. Hơn nữa, từ bao đời người dân nơi đây sống phụ thuộc vào tự nhiên, nương nhờ vào biển cả luôn đương đầu với đầu sóng ngọn gió, gặp rất nhiều rũi ro trong mưu sinh. Nên họ có nhu cầu được nương tựa, che chở. Và thần Nam Hải Nhân Ngư (tức cá Voi) là đối tượng họ cần đến, góp phần đáp ứng nhu cầu đời sống tâm linh.

Khi tham gia lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn, con người dường như đắm chìm vào không gian văn hóa truyền thống, tận hưởng những giây phút thiêng liêng, đến với một thế giới tâm linh nhẹ nhàng, thăng hoa nhằm cân bằng với cuộc sống đời thường.

1.4. Giá trị sáng tạo và hưởng thụ

Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là hình thức sinh hoạt tín ngưỡng - văn hóa cộng đồng của người dân vùng biển xã Cẩm Nhượng từ bao đời nay. Lễ hội là dịp để sáng tạo và tái hiện sinh hoạt văn hóa cộng đồng nhằm hưởng thụ các giá trị văn hóa và tín ngưỡng thấm nhuần tinh thần dân chủ và nhân bản sâu sắc như nghi thức, nghi lễ rước Đức Ngư Ông, diễn xướng dân gian như hò chèo cạn, kéo co… Trong đó, mọi cách biệt xã hội được xóa nhòa. Người dân cùng sáng tạo và hưởng thụ văn hóa mà mình tạo ra.

Đến với lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn, người dân tạm quên đi những vất vả, lo âu để hòa vào không khí và linh thiêng, vừa vui nhộn của sự kiện. Mỗi người được tự do hưởng thụ, sáng tạo các sinh hoạt cộng đồng. Thông qua lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn, người ta tái hiện lại lịch sử, tái hiện lại truyền thống của quê hương với những trò diễn dân gian sôi nổi đậm bản sắc vùng miền. Sự cộng hưởng của nghi thức, nghi lễ và các trò diễn trong lễ hội là sáng tạo độc đáo của người dân xã Cẩm Nhượng.

2. CÁC BIỆN PHÁP BẢO VỆ VÀ PHÁT HUY DI SẢN

        Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là lễ hội truyền thống có từ hàng trăm năm nay nhằm tôn thờ vị thần cá Ông Nam Hải Nhân Ngư đã được các triều vua thời Nguyễn ban sắc phong thần, đồng thời qua đó những  giúp người dân bảo lưu, sáng tạo và hương thụ những giá trị văn hóa mà lễ hội mang lại. Nhằm bảo vệ và phát huy những giá trị của lễ hội, chúng tôi xin đưa ra một số giải pháp sau:

2.1. Tăng cường công tác tuyên truyền và quảng bá lễ hội

        Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là một về hội lớn ở vùng ven biển Hà Tĩnh. Do đó, công tác tuyên truyền quảng bá về lễ hội là hết sức quan trọng nhằm là cho mọi người có sự hiểu biết giá trị, ý nghĩa về lễ hội. Từ đó, làm cho họ có ý thức về gìn giữ, sáng tạo và trao truyền, góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho người dân.

       Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là nguồn tài nguyên du lịch của địa phương. Công tác tuyên truyền, quảng bá lễ hội nhằm biến lễ hội thành sản phẩm du lịch kèm theo các hình thức du lịch biển khác sẽ góp phần tạo việc làm, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần và phát triển kinh tế, xã hội ở địa phương.

2.2. Công tác tổ chức và quản lý lễ hội

      Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là một lễ hội truyền thống. Trước đây do người dân của các giáp đứng ra tổ chức. Hiện nay điều kiện hoàn cảnh đã thay đổi, chính quyền xã Cẩm Nhượng đứng ra tổ chức trên cơ sở có sự tham gia của người dân. Người dân là chủ thể của lễ hội. Đây là cách tổ chức quản lý vừa đảm bảo tính thống nhất có tính kế thừa và đảm bảo sự sáng tạo và hưởng thụ của người dân. Để duy trì các thành tố nguyên gốc tạo thành lễ hội, các cơ quan chức năng cần cần điều phối hợp lý, nhằm nghiên cứu các giá trị cốt lõi của lễ hội.

Lễ thả thuyền cầu ngư

       Để đảm bảo giá trị nhân văn và tâm linh của lễ hội, ban tổ chức nên tuân thủ thời gian, địa điểm, các thức tiến hành nghi lễ, trang phục, nội dung lễ hội. Khi phục dựng lễ hội, cần phải xác định yếu tố gốc, những yếu tố đặc trưng của lễ hội, tránh làm sai lệch lễ hội.

      Việc quản lý lễ hội cần dựa trên cơ sở pháp lý và khoa học. Tuy nhiên, đây là một vấn đề mang yếu tố tâm linh nhạy cảm, nên nhà quản lý không nên máy móc, dùng các biện pháp áp đặt, cưỡng chế. Quyền tự do tín ngưỡng cần được tôn trọng nên phải có chính sách phù hợp trong quản lý, tránh đánh mất giá trị văn hóa của lễ hội.

      Cần có kế hoạch đào tạo đổi ngũ những người tổ chức và quản lý lễ hội bởi họ chính là người cần có những kiến thức để thực hiện các công việc mà thực tế lễ hội đặt ra.

      Ngoài ra, cần phải xây dựng kịch bản để tổ chức và quản lý lễ hội một cách bài bản tránh bị động trong việc thực hành lễ hội.

2.3. Tu bổ và tôn tạo di tích gắn với lễ hội

       Địa điểm chính tổ chức lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là miếu Đức Ông, là di tích lịch sử - văn hóa đã được xếp hạng. Để lễ hội được tổ chức diễn ra quy cũ, bài bản và khang trang thì di tích nơi diễn ra lễ hội cần được chú trọng tu bổ tôn tạo thường xuyên, đáp ứng các yêu cầu khác nhau để thực hành nghi lễ, yếu tố hậu cần cũng như việc thực hành các trò diễn dân gian, không gian diễn xướng.

       Các địa điểm phải đảm bảo được không gian truyền thống của lễ hội cầu ngư. Việc tu bổ tôn tạo phải tôn trọng yếu tố gốc cầu thành di tích, tránh lai căng, xa rời truyền thống. Việc tôn tạo phải đảm bảo yếu tố hài hòa với di tích gốc và đáp bảo công năng phục vụ việc tiến hành lễ hội đảm bảo tính trang nghiêm. Ngoài ra, việc quy hoạch khu dịch vụ cũng được tính đến để đáp ứng các nhu cầu của du khách tham dự lễ hội mà không làm phá vỡ cảnh quan của lễ hội.

2.4. Phục dựng lại các thành tố của lễ hội xưa

      Lễ hội cầu ngư Nhượng Bạn là lễ hội chứa dựng phong phú nhiều giá trị và các thành tổ cấu thành nên nó đảm bảo cho việc nhận diện một lễ hội vùng biển của tỉnh Hà Tĩnh. Qua thời gian, một số thành tố của lễ hội xưa đã bị mai một, hiện nay cần phục dựng lại đảm bảo những yêu cầu trong bối cảnh mới góp phần làm đa dạng các hình thức diễn xướng, trò chơi dân gian như trò đi cà kheo, đua thuyền truyền thống trên biển, đánh tôm điếm, đánh cờ người… trong lễ hội xưa. Đây là những trò diễm mang đậm yếu tố biển, giàu tính văn hóa giải trí cần được phục hồi bổ sung vào lễ hội cầu ngư ngày nay.

Tài liệu tham khảo:

Nguyễn Vĩnh Hà (2013), “Lễ hội cầu ngư vùng Cửa Nhượng (xã Cẩm Nhượng - huyện Cẩm Xuyên - tỉnh Hà Tĩnh)”, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Đại học Văn hóa Hà Nội. Đặng Thị Thúy Hằng (2015), Đời sống văn hóa của cư dân ven biển Hà Tĩnh trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Luận án tiến sĩ Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội.