1. Di sản văn hóa phi vật thể

          Dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh là di sản phi vật thể đại điện của nhân loại của Nghệ An và Hà Tĩnh được UNESCO ghi danh vào năm 2014, bao gồm cả hình thức hát ví và giặm. Lời ca ví giặm mộc mạc, giàu hình ảnh, phản ánh đời sống tinh thần, tình cảm, mơ ước của người dân xứ Nghệ. Âm hưởng dân ca mang nét trầm bổng, sâu lắng đậm chất trữ tình và dí dỏm, sắc sảo. Đây không chỉ là nghệ thuật mà còn là sợi dây kết nối cộng đồng lưu giữ bản sắc văn hóa của vùng đất giàu truyền thống.

           Ca trù hay còn gọi là hát ả đào được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp vào năm 2009. Ở Hà Tĩnh có ca trù Cổ Đạm. Đây là một loại hình nghệ thuật truyền thống của Việt Nam với sự kết hợp giữa thơ ca, âm nhạc. Ca trù thường được biểu diễn bởi ba thành phần đào nương, kép và quan viên. Âm nhạc ca trù mang tính ngẫu hứng với giai điệu mềm mại, uyển chuyển, dựa trên các thể cách như hát nói, hát ru, hát kể. Lời ca thường là thơ cổ giàu hình ảnh và cảm xúc thể hiện tâm tư tình cảm của người Việt.

            2. Di sản tư liệu

           Mộc bản Trường học Phúc Giang là khối mộc bản duy nhất, cổ nhất về giáo dục của một dòng họ còn lưu giữ được ở Việt Nam từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX. Mộc bản nay còn lại 379 bản, được khắc chữ Hán và Nôm ngược trên cả 2 mặt để in các tập sách giáo khoa kinh điển phục vụ việc giáo dục, khoa cử. Mỗi tấm mộc bản là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Thư pháp trên mộc bản khá phong phú. Nội dung mộc bản được các danh nhân dòng họ Nguyễn Huy dày công biên soạn.

           Hoàng Hoa sứ trình đồ là cuốn sách cổ của dòng họ Nguyễn Huy ở xã Trường Lưu, được chép lại năm 1887, do Đình nguyên Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713-1789) biên tập, hiệu đính và chú thích trong các năm 1765 - 1768. Cuốn sách là tập bản đồ tập hợp các tài liệu, hình ảnh, thông tin phong phú, quý giá về hành trình đi sứ của các thế hệ sứ thần Đại Việt. Phần chính là tập bản đồ ghi chép với nhiều hình ảnh được vẽ bằng tay về hành đi sứ của sự thần Đại Việt thế kỷ XVIII; thể hiện rõ thời gian và địa điểm qua các nơi dừng nghỉ theo lộ trình thủy bộ chiều đi và chiều về và các hoạt động nghi lễ ngoại giao của đoàn sứ bộ.

           Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu là Di sản tư liệu quý hiếm được hình thành từ năm 1689 đến năm 1943. Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu là bằng chứng xác thực cho các nghiên cứu liên quan đến lịch sử, giáo dục, chính trị, văn hóa, danh nhân, bình đẳng giới và ca ngợi phụ nữ, truyền thống hiếu học, kính trọng người cao tuổi của một làng quê tiêu biểu Việt Nam cụ thể là làng Trường Lưu; giúp ích nhiều cho việc nghiên cứu lịch sử của đất nước trong một thời gian dài.

           3. Danh nhân văn hóa thế giới

         Nguyễn Du (1765 - 1820) là đại thi hào vĩ đại của dân tộc Việt Nam với tác phẩm thơ Nôm Truyện Kiều bất hủ. Ngoài ra, ông còn để lại các tác phẩm như Văn tế thập loại chúng sinh, Thanh Hiên thi tập và nhiều bài thơ chữ Nôm khác có giá trị lớn về nhân văn và nghệ thuật. Với tài năng vượt thời đại, ông đã kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và lãng mạn tạo nên dấu ấn độc đáo trong văn học cổ điển Việt Nam. Nguyễn Du là niềm tự hào dân tộc đồng thời góp phần khẳng định vị thế văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế. Ông được vinh danh là danh nhân văn hóa thế giới vào năm 2013.

          Lê Hữu Trác (1720 - 1791), tự Hải Thượng Lãn Ông, quê ngoại thôn Bàu Thượng, xã Tình Diệm nay thuộc xã Sơn Quang, là một đại danh y của Việt Nam. Ông dành cả đời để nghiên cứu y thuật bằng cách kết hợp y học cổ truyền Việt Nam với đông y Trung Quốc. Ông đã viết tác phẩm Hải Thượng Lãn Ông Y Tông Tâm Lĩnh, là di sản y học quý giá, tổng kết kiến thức về chẩn bệnh, trị liệu và y đức, coi trong việc cứu người hơn danh lợi. Ngoài ra, ông còn sáng tác thơ văn thể hiện tư tưởng nhân văn sâu sắc. Ông được vinh danh là danh nhân văn hóa thế giới vào năm 2023.

                4. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản, danh nhân

          Nhận thức được tầm quan trọng của những di sản và danh nhân được UNESCO vinh danh, thời gian qua, tỉnh Hà Tĩnh đã có nhiều hoạt động nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị nhằm góp phần xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, xây dựng nhân cách con người, phát huy những truyền thống tốt đẹp của quê hương. Khai thác và phát huy các giá trị di sản gắn với việc phát triển du lịch, trở thành những sản phẩm văn hóa đặc trưng thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội của tỉnh.

Các câu lạc bộ dân ca ví giặm hoạt động hiệu quả và dân ca ví giặm được đưa vào trường học để truyền dạy. Các giáo viên âm nhạc được tập huấn về thực hành di sản. Ca trù được hai câu lạc bộ ca trù Cổ Đạm và Nguyễn Công Trứ thực hành và định kỳ được tham dự liên hoan ca trù toàn quốc. Truyện Kiều đã được giảng dạy thường xuyên trong trường học. Nhiều trường học tổ chức học tập ngoại khóa tại di tích khu lưu niệm Nguyễn Du. Nhiều ấn phẩm về di sản tư liệu UNESCO vinh danh được xuất bản, in ấn. Trung tâm văn hóa Trường Lưu, nơi lưu giữ di sản tư liệu được đưa vào hoạt động khá hiệu quả. Tỉnh Hà Tĩnh tổ chức thành công kỷ niệm 300 Năm sinh đại danh y Lê Hữu Trác (1724 - 2024) và di tích mộ và khu lưu niệm của ông cũng được Thủ tướng Chính phủ công nhân là di tích quốc gia đặc biệt. Ngoài ra, tỉnh Hà Tĩnh còn ban hành nhiều cơ chế, chính sách nhằm bảo tồn và phát huy di sản thông qua việc cấp kinh phí về số hóa, hỗ trợ xây dựng không gian diễn xướng, thành lập các câu lạc bộ, đào tạo giảng dạy, tập huấn, khen thưởng, phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân nhân dân thực hành di sản.

          Nhằm phát huy hơn nữa giá trị di sản, thời gian tới cần tăng cường quảng bá, nâng cao nhận thức trách nhiệm của đội ngũ cán bộ và nhân dân trong công tác bảo tồn, trao truyền các di sản văn hóa; khẩn trương tiến hành xây dựng Bảo tàng Hà Tĩnh để có không gian trưng bày các di sản và danh nhân được UNESCO vinh danh. Việc đưa các di sản trình diễn ở nước ngoài để thế giới hiểu biết hơn về di sản cũng là việc cần làm. Ngoài ra, việc thu hút tài năng nghệ thuật thực hành di sản là việc làm rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay…

          Như vậy, sau khi được UNESCO vinh danh, các di sản và danh nhân từ một làng quê của Hà Tĩnh đã bước ra thế giới, khẳng định giá trị di sản và con người Hà Tĩnh được thế giới công nhận, đánh giá cao. Sự vinh danh này là sự động viên to lớn đối với địa phương, là cơ sở để bảo tồn và phát huy quảng bá giới thiệu di sản và danh nhân Hà Tĩnh với công chúng trong và ngoài nước góp phần vào tiến trình hội nhập khu vực và thế giới của tỉnh Hà Tĩnh./.

                   Khu lưu niệm Lê Hữu Trác tại xã Sơn Quang, tỉnh Hà Tĩnh             

  Khu lưu niệm Nguyễn Du

Mộc bản Trường học Phúc Giang

Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu