1. Xô Viết Nghệ Tĩnh và hệ thống di tích liên quan ở tỉnh Hà Tĩnh

           Sau nhiều năm mò mẫm tìm con đường giải phóng dân tộc, các phong trào yêu nước theo tư tưởng phong kiến, Duy Tân, Đông Du, dân chủ tư sản không thành công thì ngày 03 tháng 02 năm 1930, dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, Hội nghị thống nhất các tổ chức cộng sản  ở Việt Nam quyết định thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là sự kết hợp giữa chủ nghĩa Mác – Lê Nin, phong trào công nhân và phong trào yêu nước Việt Nam. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là bước ngoặt vĩ đại của lịch sử cách mạng Việt Nam, chấm dứt thời kỳ khủng hoảng về vai trò lãnh đạo và đường lối trong phong trào cách mạng Việt Nam; đã tập hợp được tất cả các lực lượng cách mạng của cả nước dưới sự lãnh đạo của Đảng tạo ra sức mạnh tổng hợp; chứng tỏ sức mạnh liên minh công – nông là hai lực lượng nòng cốt của cách mạng để giành thắng lợi; là kết quả của quá trình đấu tranh của giai cấp công nhân trong thời đại mới. Suốt quá trình lãnh đạo của mình, Đảng đã lãnh đạo quân và dân ta đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Thời kỳ tiền khởi nghĩa, Đảng đã lãnh đạo ba cao trào cách mạng, đó là cao trào cách mạng 1930 – 1931 mà đỉnh cao là Xô Viết Nghệ Tĩnh, cao trào vận động dân chủ 1936 – 1939 và cao trào giải phóng dân tộc 1939 – 1945 nhằm tập dượt để tiến hành cuộc Cách mạng Tháng Tám thành công lập nên Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á.

          Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, đến cuối tháng 3/1930, Hội nghị thành lập Đảng bộ tỉnh Hà Tĩnh lâm thời được tổ chức tại bến đò Thượng Trụ (xã Thiên Lộc – Can Lộc) dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Xuân Thiều, bao gồm đại biểu các Chi bộ Đông Dương cộng sản Đảng và Đông Dương cộng sản liên đoàn. Hội nghị cử ra Ban Chấp hành lâm thời do đồng chí Trần Hữu Thiều làm Bí thư. Đảng bộ tỉnh Hà Tĩnh thành lập đã kịp thời trực tiếp lãnh đạo nhân dân tiến hành cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp và phong kiến tay sai, mà thử thách đầu tiên là phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Tượng đài Xô Viết Nghệ Tĩnh tại ngã ba Nghèn (huyện Can Lộc)

          Xô Viết Nghệ Tĩnh là phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân kết hợp với nông dân chống lại thực dân Pháp và bè lũ tay sai ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh trong thời kỳ 1930 – 1931. Ở Hà Tĩnh, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ tỉnh Hà Tĩnh, nhân dân nhất tề đứng lên chống thực dân Pháp và bè phong kiến tay sai, đòi giảm sưu thuế, chia ruộng đất, tăng lương, giảm giờ làm, bỏ lao động nặng nhọc, các hình thức trừng phạt, không được đưa người Việt tham chiến ở nước ngoài. Ở một số nơi, chính quyền về tay nhân dân, lập nên chính quyền Xô Viết. Các địa phương đã có nhiều hình thức kỷ niệm bằng cách rải truyền đơn, treo cờ, biểu ngữ, áp phích, diễn thuyết, tổ chức mít tinh, tuần hành, biểu tình, bãi công cổ động, tuyên truyền tại nhiều địa phương trong tỉnhnhân các ngày Quốc tế lao động 01/5/1930, ngày 26/5/1930, ngày chống chiến tranh đế quốc 01/8/1930, ngày Cách mạng Tháng Mười Nga (07/11), Quảng Châu công xã (12/12). Các ngày 07-09/9/1930, quần chúng nổi dậy đấu tranh nhiều nơi, đả đảo chính quyền thực dân, phong kiến.

          Tuy bị đàn áp và tan rã, nhưng Xô Viết Nghệ Tĩnh là đỉnh cao của cao trào cách mạng 1930 – 1930, đây là cuộc tập dượt đầu tiên dưới ra lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam kể từ khi ra đời. Phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh đã qua và đã để lại nhiều di tích phong phú, là nguồn tư liệu để nghiên cứu một giai đoạn của lịch sử Đảng ở địa phương cũng như góp phần giáo dục truyền thống yêu nước và cách mạng cho các thế hệ và trở thành nguồn tài nguyên du lịch góp phần vào việc phát triển kinh tế xã hội của tỉnh Hà Tĩnh.

          Về di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, Hà Tĩnh có 1.800 di tích đã được kiểm kê trong đó có hơn 569 di tích được xếp hạng: huyện Nghi Xuân có 76 di tích, thị xã Hồng Lĩnh có 21 di tích, huyện Đức Thọ có 75 di tích, huyện Hương Sơn có 45 di tích, huyện Can Lộc  có 83 di tích, huyện Lộc Hà có 60 di tích, huyện Thạch Hà  có 94 di tích, huyện Vũ Quang có 15 di tích,  huyện Hương Khê có 22 di tích, huyện Cẩm Xuyên có 35 di tích, huyện Kỳ Anh có 14 di tích, thị xã Kỳ Anh có 8 di tích. Các di tích liên quan đến Xô Viết Nghệ Tĩnh của tỉnh Hà Tĩnh là 20 di tích, trong đó di tích cấp quốc gia 11 di tích, cấp tỉnh 09 di tích[1].

         Hệ thống di tích gồm có tượng đài, địa điểm, quần thể, đình, đền, nhà thờ họ, nhà ở có thể được chia thành ba nhóm sau:

         * Các di tích liên quan đến sự kiện Xô Viết Nghệ Tĩnh

          Di tích Ngã Ba Nghèn (thị trấn Nghèn, huyện Can Lộc): Là nơi đấu tranh, biểu tình của nhân dân Can Lộc, khống chế huyện đường, đòi công điền công thổ và tự do dân chủ. Đây cũng là nơi chứng kiến thực dân phong kiến đàn áp nhân dân ta thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Quần thể di tích Rú Cơm (thị trấn Xuân An, huyện Nghi Xuân): Nơi treo cờ đảng búa liềm nhân ngày Quốc tế lao động 01/5/1930. Đình Giao Tác (xã Thuận Lộc, thị xã Hồng Lĩnh): Là nơi biểu tình, mít tình đòi giảm sưu thuế tại huyện Can Lộc, lấy ruộng chia cho nhân dân, hạ uy thế cường hào địa chủ. Đây cũng là nơi thành lập Chi bộ Nguyệt Ao. Khu di tích Rôộc Cồn (xã Phú Phong, huyện Hương Khê): Nơi biểu tình và đấu tranh của các xã huyện Hương Khê chống chống đế quốc và phong kiến thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Di tích xóm Chùa (xã Khánh Vĩnh Yên, huyện Can Lộc): Nơi tập hợp quần chúng biểu tình và nơi thành lập Chi bộ Đảng xóm Chùa ngày 15/12/1930. Đền Thánh Mẫu (xã Xuân Yên, huyện Nghi Xuân): Nơi hoạt động đấu tranh thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Đình Đỉnh Lự (xã Tân Lộc, huyện Lộc Hà): Nơi thành lập Chi bộ đảng hạ Can Lộc năm 1930 và là nơi hội họp lãnh đạo quần chúng nhân dân đấu trành thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Nhà lao Hà Tĩnh (phường Tân Giang, thành phố Hà Tĩnh): Nơi giam cầm và hoạt động cách mạng của các chiến sĩ cộng sản thời kỳ 1930 – 1931.

         *Các di tích liên quan đến sự kiện thành lập đảng bộ, chi bộ cộng sản

          Bến đò Thượng Trụ (xã Thiên Lộc, huyện Can Lộc): Là nơi thành lập Tỉnh đảng bộ lâm thời Hà Tĩnh vào cuối tháng 3/1930. Nhà cụ Mai Kính (xã Việt Tiến, huyện Thạch Hà): Là nơi thành lập Tỉnh đảng bộ Hà Tĩnh ngày 15-16/9/2020. Đền Phương Giai: là nơi diễn ra Hội nghị thành lập Đảng bộ huyện Kỳ Anh (04-05/6/1930), là trụ sở của Huyện ủy Kỳ Anh trong thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Nhà thờ họ Phạm và Đền Thánh Võ (xã Đức Giang, huyện Vũ Quang): Nơi thành lập Chi bộ đảng Mai Hoa. Chùa Chân Tiên (xã Thịnh Lộc, huyện Lộc Hà): Địa điểm tổ chức Đại hội thành lập Chi bộ Đảng Yêm Điềm. Đình Hoa Vân Hải (xã Cổ Đạm, huyện Nghi Xuân): Nơi thành lập tổ Dân Việt cách mạng đảng và Đông Dương cộng sản đảng đầu tiên ở Nghi Xuân. Đình Tứ Mỹ (xã Sơn Châu, huyện Hương Sơn): Nơi hoạt động cách mạng và thành lập chi bộ đảng Tứ Mỹ tháng 6/1930. Đình Tứ Mỹ cũng chứng kiến cuộc đấu tranh, biểu tình của nhân dân Tứ Mỹ, Đậu Xá và một phần hạ Hương Sơn.

          *Các di tích liên quan đến hoạt động cách mạng

          Miếu Biên Sơn (xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà): Nơi Xứ ủy Trung Kỳ, Tỉnh ủy Hà Tĩnh, Huyện ủy Can Lộc chọn làm địa điểm liên lạc, hội họp, in ấn, cất dấu tài liệu của Đảng. Đền Đô Đài (xã Đậu Liêu, thị xã Hồng Lĩnh): Nơi liên lạc, hội họp của Ban Chấp hành Huyện ủy Can Lộc.

         *Các di tích liên quan đến nơi thờ tự các đảng viên cộng sản

         Di tích Cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập (xã Cẩm Hưng, huyện Cẩm Xuyên) là nơi lưu niệm cuộc đời và sự nghiêp đồng chí Hà Huy Tập, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam giai đoạn tháng 7/1936 đến tháng 5/1938. Di tích Cố Tổng Bí thư Trần Phú (xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ): là nơi lưu niệm cuộc đời và sự nghiêp đồng chí Trần Phú, Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam. Nhà thờTrần Xu – Trần Hoặc: Nơi thờ tự Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh Trần Xu (tháng 7/1931) và Trần Hoặc.  

         Trong số đó, các di tích cấp quốc gia có: Di tích Cố Tổng Bí thư Trần Phú, Di tích Cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập, Nhà cụ Mai Kính, Khu di tích Rôộc Cồn, Đình Đỉnh Lự, đền Phương Giai, Đình Tứ Mỹ, Ngã ba Nghèn, đền Đô Đài, chùa Chân Tiên; còn lại là di tích cấp tỉnh. 

         2. Thực trạng công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Xô Viết Nghệ Tĩnh trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh

          Trong nhiều năm trở lại đây, đặc biệt là từ khi có luật di sản văn hóa và các văn bản có liên quan ra đời, việc bảo tồn và phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa nói chung và các di tích liên quan đến thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh nói riêng trên địa bàn Hà Tĩnh có nhiều tiến triển tích cực.

          Về ban hành các văn bản quản lý nhà nước: Nhằm tạo cơ sở cho việc bảo tồn và phát huy các giá trị của di tích, Hội đồng nhân dân tỉnh Hà Tĩnh đã thông qua Nghị quyết số 81/2017/NQ – HĐND của Hội đồng Nhân dân tỉnh Hà Tĩnh quy định một số chính sách phát triển du lịch Hà Tĩnh đến năm 2025 và những năm tiếp theo. Ngành văn hóa, thể thao và du lịch đã tham mưu cho UBND tỉnh Hà Tĩnh ban hành Quyết định số 27/QĐ – UBND ngày 10 tháng 7 năm 2013 của UBND tỉnh Hà Tĩnh về việc quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. Cùng với những văn bản pháp luật được Quốc hội thông qua, Chính phủ ban hành, thì những văn bản trên là cơ sở quan trọng để ngành văn hóa, thể thao và du lịch thực hiện chức năng quản lý Nhà nước về di tích trên địa bàn tỉnh, đồng thời là cơ sở để bảo vệ và phát huy giá trị của di tích.

           Thực hiện luật Di sản văn hóa luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa nhằm quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích ở  tỉnh Hà Tĩnh trong đó có hệ thống di tích liên quan đến thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Luật được ban hành là cơ sở pháp lý để bảo vệ các di tích lịch sử văn hóa trong đó các di tích Xô Viết Nghệ Tĩnh cũng không phải là ngoại lệ. Một số di tích được đầu tư tu bổ và tôn tạo bằng ngân sách Nhà nước trên cơ sở tôn trọng yếu tố nguyên gốc, yếu tố lịch sử bất khả xâm phạm trong đó phải kể đến các di tích như Ngã ba Nghèn, đền Phương Giai, nhà lao Hà Tĩnh, miếu Biên Sơn. Các di tích được giành một quỹ đất xứng đáng và được bảo vệ khỏi sự xâm chiếm đất đai. Cảnh quan xung quanh được cải tạo, phù hợp  với từng di tích cụ thể.

          Công tác xếp hạng di tích liên quan đến thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh những năm vừa qua cũng được chú trọng. Ngoài các di tích đủ cơ sở để xếp hạng cấp quốc gia, thì việc xếp hạng các di tích cấp tỉnh cũng được tiến hành. Sau khi được xếp hạng, các di tích được hưởng các chương trình mục tiêu quốc gia và của tỉnh chống xuống cấp hàng năm. Việc khoanh vùng khu vực bảo vệ là cơ sở để bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

          Về tu bổ, tôn tạo di tích, hàng năm tỉnh Hà Tĩnh phân bổ hàng chục tỷ đồng để tu bổ, tôn tạo chống xuống cấp các di tích lịch sử - văn hóa, trong đó có các di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Việc thực hiện chủ yếu dựa vào ngân sách Nhà nước. Ngã ba Nghèn và nhà lưu niệm các chiến sĩ hy sinh trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh được tôn tạo với tổng mức đầu tư xây dựng 93 tỷ đồng. Đình Phương Giai được đầu tư tu bổ, tôn tạo 10,5 tỷ đồng. Công tác tu bổ tôn tạo làm thay đổi một mặt cảnh quan trên cơ sở tôn trọng các yếu tố gốc cấu thành di tích.

          Các hoạt động văn hóa, giáo dục lịch sử cách mạng được thực hiện khá đều đặn tại các di tích. Công tác thuyết minh giới thiệu về di tích được chú trọng, đặc biệt nhân các ngày kỷ niệm lớn như ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (03/02), ngày kỷ niệm Xô Viết Nghệ Tĩnh (12/9), ngày Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8)…giúp các bộ và nhân dân hiểu biết thêm giá trị của di tích giúp giáo dục truyền thống yêu nước và cách mạng cho các thế hệ trẻ. Các di tích liên quan đến phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh cũng là địa chỉ đỏ cho các cựu chiến binh, thanh niên xung phong đến ôn lại lịch sử đã qua. Nhiều trường học đã cho học sinh học tập ngoại khóa tại các di tích.

          Nguồn nhân lực bố trí phục vụ ở các di tích cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh ở tỉnh Hà Tĩnh phần lớn là các bộ văn hóa cấp xã, cấp huyện kiêm nhiệm, chưa có cán bộ chuyên trách, đặc biệt là ở các di tích đã được xếp hạng cấp tỉnh. Chỉ có hai di tích cấp quốc gia Khu lưu niệm Cố Tống Bí thư Trần Phú và Hà Huy Tập có ban quan lý riêng, là đơn vị trực thuộc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh. Các ban này được bố trí nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu bảo tồn và phát huy giá trị di tích, hàng năm được phân bổ một khoản ngân sách nhất định để chống xuống cấp, chi trả lương và phụ cấp cho người lao động. Các các bộ của ban được tuyển dụng phần lớn có trình độ cao đẳng, đại học và cao học được đào tạo chính quy về lịch sử, bảo tàng nên có thể đáp ứng được các yêu cầu do công việc đặt ra.

           Việc tuyên truyền quảng bá các hoạt động của di tích trên các phương tiện thông tin đại chúng, trang thông tin điện tử, mạng xã hội, phát thanh, truyền hình hoặc qua các hội thảo, hội nghị, tập huấn chuyên môn, ban hành văn bản hay tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về Xô Viết Nghệ Tĩnh liên quan đến các di tích ở các địa phương  cũng được sự quan tâm của các cấp, các ngành và các địa phương của tỉnh Hà Tĩnh.

          3. Các giải pháp tăng cường công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di tích trong thời gian tới

          Trước hết, bảo tàng hóa các hoạt động của di tích. Lấy di tích gốc và hiện vật gốc là đối tượng nghiên cứu cũng như giới thiệu về di tích. Tiến hành sưu tầm hiện vật gốc liên quan đến sự kiện nhân vật lịch sử gắn liền với di tích. Kiểm kê, bảo quản, sắp xếp, bố trí, trưng bày tại không gian phù hợp tạo điều kiện để công chúng dễ dàng tìm hiểu, tham quan di tích.

         Tổ chức đào tạo chuyên môn nguồn nhân lực tại chỗ, đặc biệt đối với cán bộ kiêm nhiệm về các nghiệp vụ bảo tồn, bảo tàng, cũng như lịch sử đảng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh thông qua các đợt tập huấn do ngành tổ chức nhằm nâng cao trình độ phục vụ tại di tích. Tạo cơ chế chính sách thu hút nguồn nhân lực chất lượng, luân chuyển cán bộ làm việc tại các di tích.

          Hiện nay, công tác xã hội hóa bảo tồn và phát huy giá trị di tích thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh chủ yếu dựa vào ngân sách địa phương. Việc xã hội hóa huy động nguồn lực của toàn xã hội vào công việc này đang gặp nhiều khó khăn. Nên việc tạo cơ chế chính sách, hành lang pháp lý phù hợp góp phần thúc đẩy toàn xã hội đầu tư tôn tạo, tu bổ di tích thời kỳ Xô Việt Nghệ Tĩnh là việc cần làm nhằm giảm gánh nặng cho Nhà nước trên cơ sở có sự hướng dẫn chuyên môn của các cơ quan chức năng.

        Phải coi di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh là nguồn tài nguyên du lịch. Việc tăng cường hoạt động du lịch tại di tích, góp phần phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương là giải pháp cần được đặt ra. Trên cơ sở đó, lấy nguồn thu từ phát triển du lịch đầu tư lại cho tu bổ tôn tạo di tích nhằm tạo sự cân bằng phát triển bền vững, lâu dài.

        Quy hoạch tổng thể di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh trên địa bàn Hà Tĩnh sẽ giúp chúng ta có cái nhìn tổng quát, bao trùm trong dài hạn, từ đó có hướng bố trí nguồn lực phù hợp cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích hiệu quả, thiết thực, phục vụ yêu cầu tuyên truyền, giáo dục cách mạng cho các thế hệ, đồng thời phục vụ phát triển kinh tế, xã hội lâu dài của tỉnh Hà Tĩnh.

          Tổng kiểm kê toàn bộ di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh chưa được xếp hạng, từ đó tổ chức nghiên cứu, sưu tầm tư liệu để có cơ sở khoa học và pháp lý để tiến hành lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích. Bên cạnh đó, cần nâng hạng cho các di tích cấp tỉnh lên cấp quốc gia khi đủ các yếu tố cần và điều kiện đủ theo quy định quả luật di sản văn hóa để có cơ sở tăng cường, bảo vệ và phát huy.

         Phối hợp với các Sở Giáo dục và Đào tạo thực hiện các chương trình ngoại khóa tại các di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh, đưa lịch sử cách mạng địa phương vào trường học. Đối với các học viên học các lớp bồi dưỡng chính trị giúp họ hiểu hơn về truyền thống cách mạng của quê hương. Tổ chức các sự kiện vinh danh người tốt việc tốt tại các di tích.

        Vào các năm chẵn, tổ chức hội thảo, tòa đàm khoa học nội dung liên quan đến di tích lịch sử cách mạng thời kỳ Xô Viết Nghệ Tĩnh tạo thêm cơ sở, tư liệu lịch sử, những đóng góp khoa học của các nhà nghiên cứu nhằm cải thiện thay đổi phương thức quản lý và khai thác các giá trị của di tích.

         Thanh tra, kiểm tra thường xuyên công tác tu bổ tôn tạo, bảo tồn và phát huy giá trị di tích nhằm ngăn chặn các hoạt động xa rời giá trị di tích, làm sai lệch các yếu tố gốc cấu thành nên di tích, tránh lấn chiêm đất đai, phá vỡ cảnh quan giúp di tích hoạt động đúng pháp luật, hiệu quả và đúng mục đích.

          Tóm lại, Xô Viết Nghệ Tĩnh là đỉnh cao của cao trào cách mạng 1930 – 1931. Nó đã để lại cho tỉnh Hà Tĩnh một hệ thống di tích bao phủ rộng khắp các huyện, thị. Việc bảo tồn và phát huy giá hệ thống di tích này có ý nghĩa nhiều mặt về chính trị, kinh tế, văn hóa, lịch sử và giáo dục, góp phần khai thác lâu dài, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của các bộ, chiến sĩ và nhân dân địa phương đến tham quan học tập và nghiên cứu./.

      Tài liệu tham khảo

          1. Hồ sơ di tích Cố Tổng Bí thư Trần Phú, xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        2. Hồ sơ di tích Cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập, xã Cẩm Hưng, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        3. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Miếu Biên Sơn, xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

       4. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Đình Đỉnh Lự, xã Tân Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        5. Hồ sơ di tích lịch sử - văn hóa Nhà thờ Trần Xu – Trần Hoặc, xã An Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        6. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Nhà cụ Mai Kính, xã Phù Việt, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        7. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Rôộc Cồn, xã Phú Phong, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        8. Hồ sơ di tích lịch sử - văn hóa Đình Giao Tác, xã Thuận Lộc, thị xã Hồng Lĩnh, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        9. Hồ sơ di tích lịch sử Đình Tứ Mỹ, xã Sơn Châu, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        10. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Ngã ba Nghèn, thị trấn Nghèn, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        11. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Bến đò Thượng Trụ, xã Thiên Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

         12. Hồ sơ di tích lịch sử - văn hóa Quần thể di tích Rú Cơm, thị trấn Xuân An, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        13. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Đền Phương Giai, xã Kỳ Bắc, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

       14. Hồ sơ di tích lịch sử cách mạng Nhà thờ họ Phạm và Đền Thánh Võ, xã Đức Giang, huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng Hà Tĩnh.

        15. Đặng Duy Báu (Chủ biên – 1993), Lịch sử Đảng bộ Hà Tĩnh, tập 1, 1939 – 1945, Nxb Chính trị Quốc gia.

       Chú thích: 

[1] Theo số liệu của Bảo tàng Hà Tĩnh, năm 2019.