Chùa Long Đàm là một cổ tự, xưa tọa lạc tại xã Bình Lãng Thượng, tổng Minh/Trung Lương, huyện Can Lộc, nay là phường Đức Thuận, thị xã Hồng Lĩnh. Từ thành phố Hà Tĩnh, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh Hà Tĩnh, chúng ta có thể sử dụng các phương tiện giao thông đường bộ như xe ô tô, xe máy là thuận tiện nhất theo Quốc lộ 1A đi về hướng Bắc khoảng 32km đến thị xã Hồng Lĩnh. Từ đây rẽ sang hướng Đông, men theo triền núi khoảng 2km là đến Chùa Long Đàm. Di tích nằm lưng chừng ngọn Thiên Tượng, cao 170m so với mực nước biển.

          Phật giáo du nhập vào Hà Tĩnh từ lâu đời từ truyền thuyết Chữ Đồng Tử tu hành đắc đạo ở núi Quỳnh Viên. Đặc biệt vào thời Lý – Trần, Phật giáo trở thành quốc giáo, chùa chiền có điều kiện để phát triển. Ngay ở Hoan Châu, là vùng biên viễn phương nam giáp Chăm Pa của quốc gia Đại Việt, thời kỳ này, nhiều kiến trúc Phật giáo trong đó có chùa chiền được xây dựng phục vụ nhu cầu tôn giáo, tín ngưỡng, văn hóa tâm linh của người dân và quan lại, nổi bật trong số đó có tháp đất nung ở xã Tả Ao (hiện nằm trong khuôn viên đền Huyện, xã Xuân Giang, huyện Nghi Xuân), tháp Cửu Diện ở núi Nghèn, chùa Hương Tích ở xã Thiên Lộc, huyện Can Lộc…

          Sách Nghệ An cổ tích lục mô tả: “Trước chùa có đầm rất sâu, nước trong lạ thường. Tương truyền khi xưa có một con rồng bơi lặn trong đầm này. Một hôm trời mưa to, rồng cuốn mây bay lên để sót lại nhiều ngọc minh châu dưới đầm. Đêm thanh thường trông thấy ánh châu sáng vặc. Vì thế người ta dựng chùa trên đầm gọi là Chùa Long Đàm (Đầm Rồng)”.

           Sách Hoan Châu phong thổ ký do Trần Danh Lâm (1704 – 1776) soạn khi làm Đốc thị ở Nghệ An có câu: Một vùng cõi tĩnh, Chùa Long Đàm gió mát trăng trong.

           Cuốn Nghi Xuân địa chí của Đông hồ Lê Văn Diễn chép rằng: “Tương truyền ngày xưa có nàng công chúa đi xuất du, dạo khắp các chùa chiền trong vùng Nghệ An. Khi trở về, đã tâu với vua cha và được chuẩn ý có bốn danh lam là: Hương Tích, Báu Ân, Long Đàm và Bạch Đế”.

          Trong dân gian có bài vè đề cập đến cảnh quan Chùa Long Đàm:

                    “Lên Long Đàm sử tử

                      Ngôi tựa gốc cây cao

                      Ai muốn rẽ đằng nào

                      Mặc nhân tâm thích ý

                      Dời chân đi một thỉ

                      Vừa đến cõi Tượng Sơn”

         Lễ hội Chùa Long Đàm thường diễn ra vào dịp tết Nguyên Tiêu. Ngoài những ngày sóc vọng và những ngày lễ Phật truyền thống, lễ hội diễn ra vào hai ngày 14-15/1 âm lịch. Lễ hội gồm những nội dung chính:

Nhà chùa cầu kinh niệm phật, kéo phướn, chuông mõ rộn ràng. Các hộ đến cầu siêu cúng tế ở các khảm thờ Bà Cô. Nhân dân đội lễ lên chùa cúng Phật, cúng ở am Bà Chúa, mộ hòa thượng, nhà tổ và các nơi khác. Các cuộc vui diễn ra suốt hai ngày đêm. Đọc thơ và câu đối tết. Kể chuyện cổ tích nhà Phật. Mời nhau ăn cổ đêm: xôi, oản, cháo, kẹo, bánh trái.

           Ruộng công của chùa: Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, làng Ngọc Sơn có hàng chục mẫu ruộng phân bổ cho các làng dân, làng hộ, làng binh, các phe giáp, xóm họ và ruộng chùa. Ruộng chùa dùng để tạo nguồn, một phần dùng để cúng lễ Phật hàng năm, phần khác để nuôi sư sãi. Sư sãi ở chùa không đông nhưng thường xuyên có.

Chùa Long Đàm, thị xã Hồng Lĩnh

           Từ xưa tới nay, Chùa Long Đàm vẫn ở một vị trí lưng chừng trên ngọn Thiên Tượng thuộc dãy Ngàn Hống. Ngọn Thiên Tượng sừng sửng, chạy dài từ ngọn Lễ là đệ nhị danh thắng núi Hồng (sau ngọn Hương Tích). Ngọn núi thoải dốc về phía tây, nơi có đường quan lộ. Sườn núi có khối đá lớn như hình con voi do tạo hóa tạo nên gọi là “voi trời”. Mé hữu có cánh đồng làng mạc trù phú, nổi lên với ngọn Ngọc Sơn, nơi có đền Song Trạng. Trước mặt phía tây nam là thị xã Hồng Lĩnh tươi trẻ. Bao quanh ngọn Thiên Tượng là các ngọn Đồng Dương, Mồng Gà, Cột Cờ. Thế núi nhấp nhô, mây phủ mờ ngọn. Từ đây trông xuống thị thành, thôn xóm, ruộng đồng. Xa xa, dòng sông Lam như dãi lụa mềm vòng quanh, uốn khúc. Tất cả tạo nên bức tranh sơn thủy hữu tình.

           Thủa xưa, khi vào chùa cũ, đầu tiên phía phải là am Bà Chúa theo tín ngưỡng thờ mẫu của người Việt, bước lên mấy bậc thềm đá đến sân chùa, phía hữu là nhà tổ, phía tả là bàn thờ thập loại chúng sinh và nơi thờ long thần thổ địa. Qua sân với một vài cây bao phủ lên nhiều bậc tam cấp mới đến hạ điện. Kiến trúc chùa hình chữ Nhị (二) có cả thượng điện và hạ điện. Hai bên mặt tường áp trước hai nách hạ điện đắp nổi hai ông tướng cưỡi kỳ lân, nét tượng sắc sảo thể hiện trình độ kỹ thuật tinh xảo của nghệ nhân. Mặt trước hạ điện là ba gian nhà cửa gỗ đóng theo lối cổ và chắc chắn. Hạ điện được làm bằng gỗ lim, cao lớn gồm 4 vì, 12 cột chia thành 3 gian rộng và 2 nách ở hai bên thành 2 gian phụ rồi mới đến tường xây dày 0,5m, được làm từ đá núi, gạch đất nung với chất kết dính tam hợp. Ở hạ điện có một quả chuông lớn treo ở nách bên hữu. Ở hai gian phụ có hai dãy kệ cao khoảng 1m, dài suốt hạ điện. Trên mặt kệ có đặt nhiều khảm gỗ sơn son thếp vàng của các dòng họ thờ các linh hồn của các bà cô không xuất giá gửi nương nhờ cửa Phật. Bệ thấp trải chiếu cúng lễ của các sư sãi đặt ở gian chính giữa, gần thượng điện. Hạ điện có không gian rộng do cột đều cao lớn.

            Thượng điện liền với hạ điện, thông thoáng, đều chung đường ngang với nhau, có nghĩa là 3 gian chính và 2 gian phụ của hai điện rộng như nhau. Hai bên gian phụ thượng điện là các dãy bệ thờ hệ thống tượng biểu hiện tích cổ nhà Phật. Sát tường sau hai bên bệ đặt tượng Nam Tào và Bắc đẩu. Hàng bệ thấp phía trước, ngoài các đồ thờ, giữa có tượng Quan Âm Bồ Tát nhỏ bằng gỗ đứng, dơ hai ngón tay lên vai. Tượng này đến ngày Phật sinh 08/4 âm lịch được thay áo lụa mới. Áo cũ hạ xuống cắt thành nhiều dãi nhỏ đưa về phân phát cho các trẻ em trong làng làm bùa hộ mệnh.

            Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, địch đánh bom vào chùa. Sau đó đến trận cháy rừng năm 1955, thượng điện và hạ điện của chùa bị thiêu trụi, không cứu chữa được. Hiện nay vẫn còn sót lại ba đoạn tường, một của hạ điện, hai của thượng điện của ngôi chùa cũ cao 1,2m, dày 0,5m, 16 tảng đá kê chân cột hình vuông mỗi cạnh 0,6m, dày 0,15m. Vài tảng đá bề mặt khắc hình hoa sen khá tinh xảo. Điều đó chứng tỏ Chùa Long Đàm trước đây rất lớn. Ngoài ra, di vật chùa cũ còn có những chi tiết trang trí đầu rồng, đuôi rồng, thân rồng, ngói mũi hài… làm bằng đất nung.

           Năm 2001, chùa được xây dựng lại khá khang trang trên nền thượng điện chùa cũ bằng hình thức xã hội hóa với sự đóng góp của các tín đồ và những nhà hảo tâm ở nhiều địa phương. Toàn bộ khuôn viên chùa là một khu đất rộng 30 nghìn mét vuông. Chùa có kiến trúc lối chữ Nhất (一), ngoảnh mặt về hướng Nam. Đây là hướng tốt, “Thánh nhân nam diện nhi thính thiên hạ”, mùa hạ mát mẽ, mùa đông ấm áp, “Lấy vợ hiền hòa, làm nhà hướng Nam”; dựa vào sườn núi Thiên Tượng. Xét về phong thủy, đây là hướng lý tưởng mong được “dương khánh”, “âm siêu”. Phía bên trái có hai con suối gọi là khe Gác Chuông chảy từ trên núi Thiên Tượng hợp lưu tại đây như hai con rồng chụm đầu vào nhau uốn lượn tạo thành hồ gọi là “tả thanh long”. Phía bên phải vách núi bao bọc gọi là “hữu bạch hổ”. Phía trước – phía nam mở ra một không gian rộng lớn, thoáng đãng.

             Hồ Long Đàm xưa rộng chừng 2000m2 trãi ra gần hết mặt phía đông của chùa, nước trong mát quanh năm. Xung quanh chùa có nhiều cây cổ thụ tạo môi trường sinh thái luôn mát mẻ, dễ chịu, khung cảnh u tịch, thâm nghiêm ở chốn cửa Phật. Hồ Long Đàm bây giờ nhỏ hơn ngày xưa nhiều, do phù sa lấp dần. Nhìn chung, hồ hình tam giác diện tích khoảng 150m2.

            Nhìn từ ngoài vào, chùa như một búp sen lớn, cao 6,50m, với ba tầng mái nhỏ dần về phía chóp. Mái được làm bằng bê tông cốt thép, trên gắn ngói vảy đất nung màu đỏ tươi. Mỗi tầng mái tượng trưng cho mỗi tầng cánh sen úp lại vào nhau. Các mái được 4 cột trụ đường kính 0,30m chống đỡ, vương cao lên tận mái trên cùng, nối với nhau bởi các xà, tạo nên tạo nên bộ khung chịu lực vững chãi. Mặt trước chùa được quét ve vàng nhạt, trổ cửa chính ở giữa và hai cửa phụ hai bên, sung quanh được phao chỉ khá cầu kỳ, bề mặt có hai đôi câu đối chữ Hán như sau:

     Đôi thứ nhất:

Nguyên văn chữ Hán

飭飭重山留秀氣

巍巍仙景鎮禅門

Phiên âm:

Sức sức trùng sơn lưu tú khí

Nguy nguy tiên cảnh trấn thiền môn

Dịch nghĩa:

Chùa tọa lạc ở núi cao trùng điệp

Nơi lưu khí thiêng và phong cảnh tuyệt đẹp

Đôi câu đối thứ hai:

Nguyên văn chữ Hán

龍潭留玉英灵寺

鴻嶺招賢名勝山

Phiên âm:

Long Đàm lưu ngọc anh linh tự

Hồng Lĩnh chiêu hiền danh thắng sơn

Dịch nghĩa:

Long Đàm ngôi chùa thiêng cất dấu ngọc Minh Châu

Hồng Lĩnh dãy núi đẹp quy tụ nhiều hiền tài

           Phía trên hai đôi câu đối là chữ Long Đàm tự bằng chữ Quốc Ngữ và năm tái tạo lại chùa (2001), phía trên nữa là ba chữ Hán: 龍潭寺-Long Đàm tự.

Tường bao quanh tả hữu được dựng trên bức tường của ngôi chùa cũ dày 0,50m và tường sau dày 0,25m, ngoài tác dụng che chắn, chúng cùng với cột còn có chức năng chịu lực cho toàn bộ ngôi chùa.

          Nhìn chung, toàn bộ Chùa Long Đàm đều làm bằng bê tông xi măng vôi vữa, diện tích 56,25m2. Nền nhà được lát gạch đất nung vuông tạo cảm giác mát mẽ.

         Về bố trí nội thất, gian giữa đặt bàn thờ xây bằng gạch chia thành ba tầng, ốp gạch màu huyết dụ:

Tầng 1 thờ:

- Bổn Ca Mâu Ni Phật

                             - Tam thế Phật: Phật quá khứ, phật hiện tại và phật vị lai

Tầng hai thờ: Đức chuẩn đề

Tầng 3 (tầng thấp nhất):

Thờ Đức địa tạng Quan Thế Âm Bồ Tát

           Nhà tượng Hộ Pháp nằm ở hai bên chùa cao 2,37m với hai tầng bê tông gắn ngói vảy, uốn cong về phía mũi. Trên cùng là búp sen bằng sứ tráng men trắng trông thanh thoát. Phía trong đặt tượng hộ pháp cao lớn, uy nghiêm canh giữ chùa.

Am thờ mẫu là một ngôi nhà hai mái lợp ngói máy, cao 2,50m, rộng 1,70m, dài 2,30m. Bên trong đặt bát hương và đèn cầy.

          Dọc dặm dài thiên lý của đất nước, bao thế hệ các danh nhân lịch sử đã vãn cảnh ghé thăm chùa Long Đàm. Suốt hơn 6 thế kỷ tồn tại từ khi Phật giáo là quốc giáo đến khi Nho giáo lên ngôi, qua sự hưng vong của triều đại và từng bước thăng trầm của lịch sử dân tộc, Chùa Long Đàm vẫn tồn tại trong tâm thức của người đời.

Chùa Long Đàm là nguồn sử liệu quý để nghiên cứu vùng đất Hoan Châu xưa, Hà Tĩnh ngày nay. Sự hiện diện của Chùa Long Đàm cùng với những ngôi chùa nổi tiếng khác gần cùng niên đại như: Chùa Hương Tích, Thiên Tượng, Báo Ân, Bạch Đế…đã chứng minh Phật giáo được truyền bá và ảnh hưởng sâu rộng ở vùng đất Hà Tĩnh từ khá sớm và được nhiều tầng lớp nhân dân tự nguyện tiếp nhận bởi giáo lý nhà Phật phù hợp với tín ngưỡng dân gian bản địa. Như vậy, Chùa Long Đàm cũng góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử Phật giáo Hà Tĩnh và Việt Nam.

             Về giá trị danh thắng, Chùa Long Đàm với kiến trúc đặc biệt, bài trí trong phối cảnh sinh động tự nhiên, phong cảnh Chùa Long Đàm trên núi Thiên Tượng thuộc dãy Hồng Lĩnh luôn là danh thắng hấp dẫn với dáng vẻ huyền ảo, là chốn thâm nghiêm, u nhã đối với du khách tham quan.

            Với vị trí thuận lợi giao thông trên con đường thiên lý, Chùa Long Đàm từng ghi dấu ấn bao khách hành hương về thăm núi Hồng, sông Lam về với văn hóa Hồng Sơn, nằm trong quần thể tự nhiên non nước hữu tình, trong hệ thống di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh gắn liền với tên tuổi các danh nhân, một vùng địa linh nhân kiệt./.