Sáng Từ 8h đến 12h
Chiều Từ 13h30 đến 17h
Tất cả các ngày trong tuần.
Trừ thứ 2 đầu tiên hàng tháng
Chùa Tiên Lữ tọa lạc tại xã Tân Dân, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, gắn liền với giai đoạn cuối đời của Hoàng hậu Bạch Ngọc và con cháu của bà, khi đất nước sạch bóng quân thù, sau hơn 20 năm kháng chiến chống quân Minh xâm lược (1407 -1428). Vì không sinh hạ được con trai, gia đình Hoàng hậu Bạch Ngọc cho xây dựng chùa Tiên Lữ, cùng với chùa Am (Diên Quang tự) dùng để tu hành, tụng kinh niệm Phật cầu tự. Hoàng hậu Bạch Ngọc đặt tên chùa là Tiên Lữ. Chữ “Lữ” (呂) ở đây có lẽ viết thiếu bộ “Nhân” đứng (亻) do khi sao chép lại người viết bỏ sót hoặc nhầm lẫn, điều này không hiếm trong các văn bản cổ hay ở các di tích đã tồn tại nhiều thế kỷ. Đặc biệt, chùa Tiên Lữ được biết đến ít nhất với hai lần bị phá hủy hoàn toàn trong vòng 6 thế kỷ tồn tại. Nếu như vậy thì Tiên Lữ có nghĩa là bạn tiên vì “Tiên” (仙) nghĩa là ông tiên, bà tiên và “Lữ” (侶) nghĩa là bạn. Việc lấy tên trên đặt cho chùa có căn cứ khá thuyết phục. Truyền thuyết địa phương cho rằng chưa kia nơi đây tiên thường xuống đánh cờ. Chùa tọa lạc ở vị trí này là để lấy chỗ làm bạn với tiên. Hơn nữa, thực tế phong cảnh quanh chùa đẹp như một bức tranh thủy mặc về chốn thiên thai với cây đa cổ thụ, suối trong mát bốn mùa, đồi núi hùng vĩ, đầm Ao Sen xưa kia sen nở hoa tỏa hương thơm ngát cả vùng, tiếng chuông chùa trầm mặc làm rung động nhiều tao nhân mặc khách ghé thăm.
Dựa vào chủ nhân xây dựng thì di tích liên quan đến gia đình Hoàng hậu Bạch Ngọc được chia làm hai nhóm. Nhóm di tích do chính Hoàng hậu Bạch Ngọc và con cháu cho xây dựng như chùa Am (nay thuộc xã Hòa Lạc, huyện Đức Thọ), điện Phượng Hoàng (phế tích),…và nhóm di tích do nhân dân xây dựng để phụng thờ bà và các con cháu như đền Cả (xã Tân Dân – Đức Thọ), đến Ngũ Long (xã Hòa Lạc – Đức Thọ, đền Liên Minh (xã Liên Minh – Đức Thọ)…Như vậy, chùa Tiên Lữ thuộc nhóm thứ nhất.
Theo một số tài liệu đã được công bố thì Hoàng hậu Bạch Ngọc tên thật là Trần Thị Ngọc Hào, con của ông Trần Công Thiệu, một nhà giàu ở sách Mộc Bản (sau đổi là xã Bình Bản), động Thiên Hoàng (sau đổi là huyện Thổ Hoàng), huyện Cổ Đỗ (sau đổi là huyện Hương Sơn), phủ Đức Quang, trấn Nghệ An, nay thuộc xã Hòa Hải, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Bà là cung phi của vua Trần Duệ Tông (1337 – 1377), nhưng được nhân dân tôn kính gọi là Hoàng hậu. Bà có con gái là Huy Chân Công chúa (Hoàng hậu Trịnh Thục) Trần Thị Ngọc Hiền và cháu gái Trang Từ Công chúa Lê Thị Ngọc Châu. Sau khi Hồ Quý Ly tiếm ngôi nhà Trần, nhà Minh lấy cớ này xâm lược nước ta. Trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, bà cùng với người thân và gia nhân cải trang thành thầy tu, bỏ kinh kinh thành Thăng Long trở về quê hương bản quán lánh nạn, sinh cơ lập nghiệp, khai hoang, phục há cả một vùng đất rộng lớn bao gồm một phần thượng Đức Thọ, Can Lộc, Hương Sơn và Vũ Quang, nay được biết đến với các địa danh cổ như Am Sơn, xứ Mộ Vua, núi Vua, Kính Kỵ, Trung Phạm, Thường Nga, Ngũ Khê, Tùng Chính, Lai Thạch… Hoàng hậu Bạch Ngọc có hai cung nữ là Phạm và Kỵ và hai trung thần Nguyễn Thời Kinh và Trần Quốc Trung. Để cảm ơn lòng tận tụy của họ, bà đã gả hai cung nữ của mình cho hai ông và tên hai cặp vợ chồng ấy bà lấy đặt tên cho hai điếm mới lập ra đó là Kính Kỵ và Trung Phạm (nay thuộc xã Tân Dân – Đức Thọ).Trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, gia đình Hoàng hậu Bạch Ngọc có công rất lớn trong việc cung cấp nhân lực, lương thảo, tiền bạc tích góp nhiều năm cho nghĩa quân, góp phần vao chiến thắng cuối cùng đánh đuổi quân Minh xâm lược. Trong thời gian này, gia đình bà được gặp Bình Đinh Vương Lê Lợi, thủ lĩnh cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Con bà là Trần Thị Ngọc Hiền được Lê Lợi cảm mến và lấy làm cung phi và cũng được nhân dân tôn kinh gọi là Hoàng hậu Trịnh Thục. Hoàng hậu Bạch Ngọc mất ngày 22 tháng 6 âm lịch, an táng tại Bị Bản. Hoàng hậu Trịnh Thục mất ngày 22 tháng 3 âm lịch dưới thời Hồng Đức (1470 – 1497, Công chúa Trang Từ mất ngày 05 tháng 02 âm lịch dưới thời Cảnh Thống (1497 – 1504), an táng tại rừng thiêng quanh đồi Phúc Sơn, nơi có đền Ngũ Long.
Về giá trị lịch sử, di tích chùa Tiên Lữ là bằng chứng cụ thể ghi lại công lao đóng góp của gia đình con cháu của Hoàng hậu Bạch Ngọc đối với công cuộc kháng chiến chống quân Minh. Bên cạnh đó, bà còn mở mang nhiều thôn xóm. Công này đối với một người phụ nữ càng đáng trân trọng. Trong khởi nghĩa Hương Khê, trong phong trào cách mạng những năm 30 của thế kỷ 20, địa bàn chùa là nơi căn cứ kháng chiến. Chùa cũng là nơi hoạt động cách mạng và chứng kiến các chiến sĩ kiên trung hi sinh vì độc lập tự do của dân tộc.
Mặt trước chùa Tiên Lữ
Ngoài giá trị lịch sử, di tích còn có giá trị về danh thắng và tôn giáo. Với cảnh quan hữu tình, nơi đây đương thời vua Lê Thánh Tông đi tuần du qua thấy cảnh đẹp của chùa đã đặt tên cho núi là “Long Mã Phụ Đồ Sơn”. Về giá trị tôn giáo, sự hiện diện của chùa Tiên Lữ cùng với chùa Am đã chứng minh rằng Phật giáo đã ảnh hưởng đến vùng đất này từ cách ngày nay gần sáu thế kỷ, dẫu rằng đương thời Phật giáo dần đánh mất vị trí của nó. Công này lại thuộc về Hoàng hậu Bạch Ngọc.
Chùa được xây dựng vào nửa đầu thế kỷ 15. Lúc đầu chùa chỉ lợp tranh và có một quả chuông lớn đánh vang khắp một vùng. Trải qua nhiều triều đại phong kiến, di tích đã được trùng tu, tôn tạo nhiều lần. Đến năm 1932, chùa Tiên Lữ bị thực dân Pháp đốt phá, trở thành phế tích. Hệ thống tượng bị mất mát. Chuông được dấu dưới đầm Ao Sen. Khi đưa lên, chuông đánh không kêu nửa nên bị phá hủy. Đồ thờ còn sót lại hợp tự về chùa Am. Năm 2002, di tích được phục hồi dựa trên một số kết cấu gỗ nguyên gốc còn sót lại. Hiện tại, chùa là nơi thờ Phật và có hai dòng thờ Hoàng hậu Bạch Ngọc và Hoàng hậu Trịnh Thục.
Chùa Tiên Lữ được xây dựng trên một vùng đất bằng phẳng, năm giữa lưng chừng núi Dị Sơn (Rú Dẻ) nay thuộc xóm Tiên Lữ, xã Tân Dân, xưa vị trí này thuộc làng Trung Phạm, xã Phụng Công, tổng Việt Yên, huyện La Sơn. Di tích cách thành phố Hà Tĩnh 40km theo đường chim bay về hướng Tây Bắc. Từ đây, chúng ta có thể sử dụng xe máy, xe ô tô là thuận tiện nhất đi về hướng Bắc theo Quốc lộ 1A đến thị xã Hồng Lĩnh rẽ sang đường Quốc lộ 8A nối các huyện thị: Hồng Lĩnh, Đức Thọ, Hương Sơn với nước bạn Lào đi về hướng Tây đến ngã ba Lạc Thiện, theo đường 15A khoảng 300m, rẽ sang đường ADB Lâm – An – Tân Hương đi 5km là đến di tích. Di tích ngoảnh về hướng Đông Nam, kiến trúc theo kiểu nhà kẻ tứ trụ gồm ba gian một hồi. Liên kết chiều ngang di tích là bộ vì. Bộ vì được chia thành hai phần: vì nóc và vì nách. Vì nóc hình tam giác cân, bao gồm có kẻ, câu đầu được ngăn cách bởi hệ mái. Vì nách hình tam giác vuông được ngăn cách bởi cột cái, xà nách và mái. Câu đầu là thân gỗ tiết diện vuông, mập, hai đầu ăn mộng vào cột cái. Xà nách thân gỗ mập khỏe, một đầu ăn mộng vào cột cái, một đầu ăn mộng vào côt quân. Các cột đứng thẳng trên đá kê chân cột, vuông góc với mặt nền. Liên kết chiều dọc, nghĩa là liên kết các vì lại với nhau bằng các xà dọc tiết diện khác nhau ăn mộng qua đầu các cột quân, cột cái tạo thành bộ khung chịu lực cho toàn bộ công trình. Hệ mái chùa được cấu tạo bởi thượng lương, hoành mái, rui,mèn và ngói mũi. Hoành mái, thượng lương trải dọc mặt mái gác lên kẻ và bẩy hiên. Các rui được trải theo chiều dốc của mặt mái với khoảng cách đều nhau. Trên rui và vuông góc với rui, người ta bố trí mè với khoảng cách đủ để lợp ngói mũi che mưa, che nắng cho công trình. Ngoài ra, di tích còn có cột nanh, tắc môn mới được xây dựng năm 2005.
Để bảo tồn và phát huy giá trị di tích chùa Tiên Lữ, chúng tôi đưa ra một số phương án sử dụng và bảo vệ như sau.
Bảo tàng hóa hoạt động di tích, lấy bảo quản các di tích gốc làm công tác trọng tâm, bằng cách lập các phương án bảo quản chống lại những tác động bất lợi do tác nhân môi trường và con người gây ra; sưu tầ, kiểm kê các hiện vật gốc liên quan đến di tích, trưng bày tại vị trí phù hợp phục vụ khách tham quan nghiên cứu.
Thực hiện cơ chế Nhà nước và nhân dân cùng làm bằng cách xã hội hóa việc bảo tồn và phát giá trị di tích. Lập hồ sơ thiết kế tôn tạo nhà hạ điện, xây dựng tường bao quanh di tích, trồng nhiều cây lưu niên tạo cảnh quan cổ kính phù hợp với kiến trúc Phật giáo chùa Việt. Huy động nhân dân làm đường đi lối lại, xây dựng bậc tam cấp, tạo điều kiện thuân lợi cho khách thập phương về thăm viếng.
Quy hoạch chùa Tiên Lữ cùng với các di tích lịch sử - văn hóa khác trong vùng như nhà thờ Trần Văn Bút, Trần Văn Bích (xã Tân Dân), nhà thờ Nguyễn Như Hành, Nguyễn Như Hoành (xã Đức An), chùa Am (xã Hòa Lạc)… thành tua du lịch văn hóa hấp dẫn khách tham quan du lịch.
Với những giá trị nổi bật của di tích như trên, chùa Tiên Lữ đã được UBND tỉnh Hà Tĩnh ra Quyết định số 2176/QĐ/UB-VX, ngày 26 tháng 11 năm 2004 công nhận di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh./.