Họ Trần là dòng họ lớn của Việt Nam, có nhiều đóng góp to lớn đối với lịch sử dân tộc. Đặc biệt với hào khí Đông A, nhà Trần, thế kỷ XIII, đã lãnh đạo nhân dân Đại Việt 3 lần đánh tan quân xâm lược Nguyên Mông, giữ vững giang sơn bờ cõi. Họ Trần Hậu phường Thạch Quý định cư và phát triển tại thôn Tiền Bạt, xã Trung Tiết, tổng Thượng Nhị, huyện Thạch Hà, phủ Hà Hoa, trấn Nghệ An, nay là tổ dân phố Tiền Tiến, phường Thạch Quý, thành phố Hà Tĩnh. Qua các thời kỳ lịch sử, các danh nhân dòng họ đã có những đóng góp xứng đáng đối với đất nước tiêu biểu có ông – cha – con: Diên Quận công Trần Hậu Hoa (1533 – 1600), Lệ Quận công Trần Hậu Dinh (1569 – 1655) và Đô đốc đồng tri Trí Quận công Trần Hậu Dật (1617 – 1688).

        Trần Hậu Hoa sinh năm Quý Tỵ, niên hiệu Đại Chính thứ 4 (1533), đời vua Mạc Thái Tông. Ông là con thứ của Diễn Khánh hầu Trần Hậu Đức, thủy tổ của dòng họ Trần Hậu thôn Tiền Bạt, xã Trung Tiết, là dòng dõi triều Trần di cư từ Bắc vào, lúc nhà Hồ tiếm ngôi nhà Trần đầu thế kỷ XV. Thủa nhỏ, Hồ Văn Hoa thông minh, tinh nghịch và có sức khỏe. Lúc đi chăn trâu, ông được các bạn yêu mến và tôn ông làm mục trưởng.

        Trần Hậu Hoa là một đại thần theo nhà Hậu Lê góp công lớn ổn định chính trị, xã hội, giang sơn xã tắc. Nhiều lần được tặng bổng lộc, ban chức tước: Diên Quận công, Thiếu Bảo đại vương, Kiệt tiết tuyên lực Minh nghĩa cương chính, Hiệp mưu đồng đức công thần; Bắc quân Đô đốc phủ, Tả Đô đốc thự phụng sự, Thượng tướng quân, Tham đốc.

         Đời vua Lê Trung Tông (1548 – 1556), nhà Hậu Lê đóng đô ở Thanh Hoa, gọi là Nam triều cho chiêu mộ binh sĩ. Nghe tin bề tôi nhà Hậu Lê là Tân Kiều hầu Trần Nhân Dũng giữ chức Quan Tiến tướng quốc Thượng tướng quân, tả Đô đốc, người làng Lam Cầu, xã Xuân Lâm, tổng Quỳnh Lâm, huyện Quỳnh Lưu, phủ Diễn Châu về đạo Hoan Diễn, Trần Hậu Hoa bèn yết kiến và được nhận làm con nuôi. Năm 22 tuổi, ông được trọng dụng và nhiều lần phụng mệnh đi đánh giặc, xông pha nơi trần tiền, tỏ lòng can đảm và trung thành nên được phong tước Diên An hầu. Năm Kỷ Mùi, niên hiệu Chính Trị thứ 3 (1559), ông có công tích đánh tam quân Mạc do Mạc Phúc Nguyên cầm đầu ở núi Tiên Tích và được giao phụng thủ ở Vạn Lại (Thanh Hoa) trong 3 năm làm cho quân Mạc bất lực tấn công. Nhờ đó, ông được nhà vua phong là Kiệt tiết tuyên lực công thần. Năm Nhâm Tuất (1562), ông phụng mệnh theo quan Thống Lĩnh đi đánh quân Mạc ở Giao Thủy, tiên phong đánh địch, chém được tướng Mạc, thu hơn trăm chiến thuyền. Năm Canh Ngọ (1570), ông di binh về đạo Thanh Hoa cùng với 31 người bảo vệ xa giá trước âm mưu tiếm loạn. Năm Chính Trị thứ 8 (1565), ông phụng mệnh đánh Mạc Mậu Hợp ở Hà Trung và thắng trận. Năm Quý Mùi (1573), ông phụng mệnh phá trận Đường Nang, dẹp trừ ngụy đảng. Năm Đinh Hợi (1587), ông theo đạo thống chinh phòng giữ sông Do Lễ. Năm Tân Mão, ông lại có công đánh quân Mạc ở núi Mông Mang, xã Phấn Thượng, huyện Phú Lộc. Năm Nhâm Thìn (1592), ông bắt được tướng Mạc là Quốc sư Nguyễn Quyện. Năm Quý Tỵ (1593), ông góp công bắt Mạc Mậu Hợp giải về kinh sư và chém được Hùng Lễ, bắt được bọn Đoạn Lượng, căn bản kết thúc chiến tranh Lê – Mạc kéo dài 47 năm, góp phần ổn định đất nước. Năm Đinh Dậu (1579), ông vâng mệnh đánh Mạc Kính Chi ở Kinh Bắc. Và năm 1600, ông chết ở trận tiền, thọ 67 tuổi.

          Sau khi mất, Trần Hậu Hoa được nhân dân lập đền thờ ở nhiều nơi, nhiều triều đại sắc phong Thượng đẳng phúc thần với các mỹ tự: Thiếu Bảo tôn thần, trí dũng thông minh, Hùng tài đại lược, Tá từ đại vương, gia phong Đại Vương phúc thần. Đền Hạ Lam ở làng Lam Cầu, xã Quỳnh Thạch, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, là quê của cha nuôi Tân Kiều hầu, được xây dựng thời Lê trung hưng, là nơi thờ phụng chính của ông. Thành phố Hà Tĩnh có đền thờ ở làng Phú Hào, xã Thạch Phú cũ, nay là phường Hà Huy Tập và đền thờ ở trại Đa Mang, xã Đại Nại, nay là phường Đại Nài thờ Trần Hậu Hoa. Các di tích này nay trở thành phế tích. Di tích hiện còn ở thành phố Hà Tĩnh thờ Trần Hậu Hoa là Đền Hậu Hạ ở xã Thạch Hưng và Nhà thờ họ Trần Hậu ở phường Thạch Quý.

Lễ đón nhận Bằng công nhân Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh Đền Hậu Hạ

        Đền Hậu Hạ được xây dựng cuối thế kỷ XVII, xưa thuộc xã Trung Tiết, tổng Thượng Nhị, phủ Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh, tọa lạc trong một không gian rộng rãi, xung quanh là khu dân cư bao bọc. Di tích ngoảnh về hướng Nam với các đơn nguyên kiến trúc: Nghi môn, bái đường, tả vu, hữu vu, hậu cung. Nghi môn là 2 cột nanh lớn hình trụ vuông, trên có nghê chầu. Bề mặt thân cột khắc các đôi câu đối chữ Hán ca ngợi công đức hộ quốc an dân, sự linh thiêng, hiển hách của Phúc thần Trần Hậu Hoa cùng trường tồn với gian sơn. Bái đường mới xây, kiến trúc đơn giản, 3 gian, 2 mái, xây tường bít đốc. Tả vu, hữu vu giống nhau, quy mô nhỏ, nằm giữa bái đường và hậu cung, xây bằng gạch, kết dính bằng vữa tam hợp, phía trước có đôi câu đối chữ Hán ca ngợi sự linh thiêng của ngôi đền. Hậu cung khá cổ kính, xây dựng thời Nguyễn, cuối thế kỷ XIX, từ đó đến nay qua nhiều lần tu bổ. Hậu cung là ngôi nhà 3 gian, 2 mái, có hành lang hẹp, được bao quanh bởi các bức tường dày, chất liệu xây dựng gồm đá ong, đá cuội với vật liệu liên kết là vữa tam hợp. Giữa mỗi gian trang trí hoành phi, ở giữa là hổ phù, hai bên rồng phượng cách điệu. Mái đổ bê tông nguyên khối, trên gắn ngói vảy. Thượng ốc trang trí rồng chầu mặt nguyệt, 4 góc mái tạo kiểu đầu đao. Mặt trước có đôi câu đối ca ngợi công ơn phúc thần có công ổn định làm cho đất nước được thanh bình, dân làng thịnh vượng.

        Nhà thờ họ Trần Hậu xưa tọa lạc tại thôn Tiền Bạt, xã Trung Tiết, tổng Thượng Nhị, huyện Thạch Hà, phủ Hà Hoa, trấn Nghệ An. Di tích là nơi thờ các bậc tiên tổ họ Trần Hậu có nhiều công tích đối với lịch sử dân tộc trong đó có Diên Quận công Trần Hậu Hoa.

Nhà thờ họ Trần Hậu được xây dựng năm 1632 trên một khu đất rộng, ngoảnh về hướng Nam. Qua nhiều lần tu bổ và tôn tạo, di tích hiện nay có các đơn nguyên kiến trúc: Nghi môn, tắc môn, nhà khách, bái đường và thượng điện. Nghi môn với cột nanh cao, hình trụ vuông, trên có nghề chầu. Nhà soạn lễ là ngôi nhà kẻ, xây dựng thế kỷ XVIII, kết cấu bằng gỗ, mái lợp ngói đất nung. Bái đường là ngôi nhà tứ trụ bằng bê tông giả gỗ, chia làm 3 gian, không xây tường bao quanh nhằm tạo không gian thông thoáng, mái lợp ngói âm dương. Thượng điện cũng làm bằng bê tông giả gỗ 3 gian, xung quanh xây dụng tường bao, mái lợp ngói mũi, thượng ốc trang trí rồng chầu mặt nguyệt.

            Tóm lại, Diên Quận công Trần Hậu Hoa là người có công tích lớn hộ quốc an dân, giữ yên triều chính thời Hậu Lê được nhà Lê – Trịnh ghi công ban nhiều chức tước, phong làm phúc thần và nhân dân biết ơn lập nhiều đền miếu thờ phụng ông trong đó Đền Hậu Hạ và Nhà thờ họ Trần Hậu ở thành phố Hà Tĩnh đã được UBND tỉnh Hà Tĩnh xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Đây là những di tích cần được bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học phục vụ phát triển văn hóa, kinh tế và xã hội ở địa phương./.

Tài liệu tham khảo:

          1. Nguyễn Thị Thu Thanh (2022), Hồ sơ Đền Hậu Hạ, xã Thạch Hưng, thành phố Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh.

          2. Nguyễn Cảnh Thụy (2019), Nhà thờ Trần Hậu, phường Thạch Quý, thành phố Hà Tĩnh, lưu tại Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh.

          3. Gia phả dòng họ Trần Hậu, phường Thạch Quý, thành phố Hà Tĩnh.