Tọa lạc trên một trong những đỉnh núi đẹp nhất của dãy Hồng Lĩnh, nằm ở độ cao 650m so với mặt nước biển, Chùa Hương Tích (Hương Tích Cổ Tự) được mệnh danh là “Hoan Châu đệ nhất danh lam” - ngôi chùa đẹp nhất vùng Hoan Châu (Xứ Nghệ) và là một trong 21 thắng cảnh của nước Nam xưa. Tương truyền, chùa được xây dựng vào thời nhà Trần (thế kỷ XIII). La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp từng nhắc đến lịch sử hình thành của chùa qua 2 câu thơ “Hương Tích Trần triều tự/ Hồng Sơn đệ nhất phong” (Hương Tích ngôi chùa đời Trần/ Dựng trên ngọn núi đẹp nhất Ngàn Hống).

Toàn cảnh chùa Hương Tích (Ảnh: Thanh Hải)

          Chùa Hương Tích làm đắm say lòng người không chỉ bởi cảnh đẹp nên thơ mà nơi đây còn là cõi Phật linh thiêng gắn liền với câu chuyện công chúa Diệu Thiện tu hành đắc đạo, hóa Phật, cứu độ chúng sinh.

          Truyền thuyết kể lại rằng: “Khoảng 500 năm TCN, vua Trang Vương nước Sở sinh hạ được ba người con gái. Khi trưởng thành, hai chị theo ý vua cha lấy chồng làm quan trong triều. Đến lượt công chúa út Diệu Thiện, vua ép gả cho viên quan võ, là một kẻ độc ác, hung tàn. Nàng phẫn chí và tìm đến cửa phật tu hành, viên quan võ đã phóng hỏa đốt chùa nhưng Diệu Thiện và các tăng ni được Phật che chở và cứu thoát. Đi dọc về hướng nam, Diệu Thiện dừng chân ở động Hương Tích, núi Thíu Lĩnh (tức Hồng Lĩnh) đất Việt Thường dựng am tu hành và nổi tiếng là vị sư cô từ bi bác ái. Giữa lúc đó, Sở Trang Vương lâm trọng bệnh, thầy thuốc khuyên phải có tròng mắt và bàn tay của một người con gái tự nguyện hiến dâng mới cứu được. Khi nghe chuyện, Diệu Thiện đã rủ lòng từ bi hỉ xả cứu vớt chúng sinh, móc mắt và cắt bàn tay của mình đưa cho sứ giả về cứu cha. Trang Vương khỏi bệnh, sai người đến trả ơn mới biết đó là con gái mình. Đức Phật cảm động về tấm lòng của Diệu Thiện nên đã hóa phép cho mắt nàng sáng lại, tay mọc lại như cũ. Diệu Thiện đã tu hành đắc đạo và hóa thành Phật Quan Âm ngàn mắt ngàn tay”. Ở chính nơi nàng đã tu hành và hóa Phật, nhân dân xây dựng lên thành ngôi chùa Hương Tích ngày nay.

          Cảnh trí và kiến trúc chùa Hương Tích từng được ghi lại ở thế kỷ 17-19 không còn nguyên vẹn như xưa vì ở đây đã nhiều lần bị hỏa hoạn. Năm Ất Dậu (1885), sau một trận hỏa hoạn lớn, hầu hết các công trình kiến trúc và hiện vật trong chùa đã bị cháy thành tro. Đến năm Tân Sửu (1901), Tổng đốc An Tĩnh là Đào Tấn đứng ra kêu gọi nhân dân xây dựng lại chùa. Năm 2003, chùa tiếp tục được trùng tu, xây dựng lại trên nền cũ cao và vững chãi hơn.

          Quần thể di tích chùa Hương Tích bao gồm nhiều hạng mục. Từ dưới chân núi lên tới chùa chính có khoảng cách gần 3km, trên hành trình lên cõi Phật, du khách sẽ đi qua nhiều điểm di tích như Hồ nhà Đường, Miếu Cô, Tam bảo tiền đường, Am Diệu Thiện...

          Miếu Cô là nơi công chúa Diệu Thiện đã từng qua đây, nàng thấy những tảng đá bằng phẳng nên ngồi nghỉ chân để thưởng ngoạn cảnh sắc. Người đời sau đã lập miếu để thờ nàng. Bên cạnh miếu có dòng suối tên là Hương Tuyền, nước trong xanh bốn mùa. Du khách lên chùa thường dừng chân ở đây nghỉ ngơi, rửa tay bên dòng suối để trút bỏ bụi trần trước khi hành lễ. Từ Miếu Cô đến chùa dài khoảng 900m, du khách có thể tiếp tục đi bộ lên chùa chính hoặc có thể đi cáp treo để lên chùa. Tuyến cáp treo bắt đầu từ Ga Miếu Cô và kết thúc tại Ga Hương Tích với thời gian di chuyển mất khoảng 4 phút.

Cáp treo chùa Hương Tích

          Dừng cáp treo, du khách sẽ đến với khu vực chính của chùa đó là chùa Thượng hay còn gọi là Tam Bảo - Tiền Đường. Cũng như các điện thờ khác của quần thể Hương Tích tự, chùa Thượng đầu tiên được xây dựng ở động Trang Vương phía trên nhưng do nhiều lần bị hỏa hoạn nên chùa đã được dời xuống đặt tại lưng chừng ngọn Hương Tích. Chùa được xây dựng theo hướng Bắc - Nam gồm 2 gian. Gian phía trong để thờ Phật, gồm các tượng Phật bằng gỗ. Gian ngoài để những đồ tế khí và là nơi các thầy lễ bái và tụng kinh niệm Phật. Trong Tam Bảo có 54 pho tượng bằng gỗ quý, được tác tạo từ thời Trần - Lê - Nguyễn, các lớp tượng được trình bày có hàng, có thứ và có nhiều bức hoành phi câu đối.

          Phía sau chùa đi lên khoảng 28 bậc đá là đến động Hương Tích còn gọi là Am Quan Âm, Am Phật Bà. Toàn bộ còn nguyên sơ theo kết cấu cũ. Phía trong động đá hang sâu có tượng Phật bà Quan Thế Âm ngồi tọa trên đài sen và một số tượng mẹ bế con cầm cành liễu… Nhân dân xem Am Phật Bà là nơi thiêng liêng và chính tại nơi này công chúa Diệu Thiện đã tu hành hóa Phật.

          Cách chùa 500m, trên nền Trang Vương cũ là Chùa Hương Tích thượng (được xây dựng và hoàn thành vào năm 2016). Hai bên đường lên chùa là vô số tảng đá lớn nằm xen lẫn giữa những cây cổ thụ vươn ra tỏa bóng xuống các mái chùa, tạo nên sự cổ kính và linh thiêng.

          Nằm ở vị trí cao nhất của danh thắng Chùa Hương Tích được xây dựng sau này cùng với Chùa Hương Tích thượng là Bảo tháp 13 tầng, đứng từ vị trí này có thể nhìn bao quát được toàn cảnh huyện Can Lộc.

          Đến với chùa Hương Tích, đặc biệt là vào mùa lễ hội, du khách sẽ cảm nhận được không khí:

                             “Tháng hai lộc biếc xanh rờn

                             Em về lễ hội chùa Hương anh chờ

                             Đất trời Can Lộc nên thơ

                             Đường lên hương khói xa mờ thinh không.”

                                                          (Duy Thảo)

          Lễ hội Chùa Hương Tích được bắt đầu từ sau tết Nguyên Đán kéo dài cho đến hết tháng 3 âm lịch. Hội chính được tổ chức vào ngày 18/2 âm lịch hàng năm, là ngày công chúa Diệu Thiện hóa Phật. Lễ hội đã trở thành nét văn hóa truyền thống của người dân bản địa nói chung và du khách phật tử gần xa nói riêng. Hàng năm, lễ khai hội Chùa Hương Tích được lựa chọn là sự kiện mở đầu năm du lịch Hà Tĩnh với nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao dân gian truyền thống được tổ chức quy mô, hấp dẫn, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh.

Du khách tham quan chùa Hương Tích

          Thời gian qua, được sự quan tâm của các cấp các ngành, sự đầu tư cung tiến của nhiều tổ chức, cá nhân nên diện mạo khu du lịch ngày càng thay đổi, các giá trị di sản văn hóa được bảo vệ, giữ gìn và phát huy hiệu quả; dự án nâng cấp hệ thống điện chiếu sáng; dự án nâng cấp hạ tầng và cải thiện môi trường khu du lịch chùa Hương Tích thuộc Dự án phát triển cơ sở hạ tầng du lịch hỗ trợ cho tăng trưởng toàn diện khu vực tiểu vùng Sông Mê Kông mở rộng (Dự án ADB) đã hoàn thiện cơ bản hạ tầng cơ sơ thiết yếu Khu du lịch. Các loại hình dịch vụ cũng được đầu tư đi vào khai thác như hệ thống cáp treo, thuyền máy, xe điện, góp phần nâng cao tiện nghi phục vụ cho khu du lịch.

Du khách di chuyển xe điện lên chùa

          Để khai thác hiệu quả hơn các tiềm năng hiện có của khu du lịch, phát huy tốt giá trị của di tích, hiện Ban quan lý Khu du lịch chùa Hương tích đang xây dựng “Đề án tổng thể quản lý, đầu tư khai thác và phát triển du lịch, dịch vụ tại Khu du lịch chùa Hương Tích”. Đề án được phê duyệt và đi vào triển khai thực hiện sẽ đưa Khu du lịch Chùa Hương Tích trở thành Khu du lịch trọng điểm của tỉnh, là điểm đến du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn, góp phần tăng nguồn thu ngân sách cho địa phương và tạo thêm việc làm, tăng thu nhập cho người lao động; là cơ sở để phát triển và nâng cao chất lượng của hoạt động du lịch, thương mại trên địa bàn huyện Can Lộc nói riêng và tỉnh Hà Tĩnh nói chung./.