Sáng Từ 8h đến 12h
Chiều Từ 13h30 đến 17h
Tất cả các ngày trong tuần.
Trừ thứ 2 đầu tiên hàng tháng
Hà Tĩnh là vùng địa linh nhân kiệt có bề dày lịch sử - văn hóa, nằm ở dãi đất hẹp Bắc Trung Bộ. Thời kỳ tiền sơ sử, Hà Tĩnh đã có người sinh sống. Họ tụ cư ở sườn đồi núi, gần sông suối, bờ biển thuận tiện cho việc sinh sống, đánh bắt, hái lượm. Đến thời kỳ Bắc thuộc, Hà Tĩnh chứng kiến Mai Thúc Loan tiến hành cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại sự áp bức đô hộ của nhà Đường. Đến thời kỳ độc lập tự chủ, thời Tiền Lê, Lý, Trần, Hà Tĩnh là vùng biên viễn, phên giậu của quốc gia Đại Việt, giáp với đất nước Chiêm Thành nên là nơi có sự giao thoa tiếp biến văn hóa khá rõ nét. Đầu thế kỷ 15, nhiều vùng đất của Hà Tĩnh như Cẩm Xuyên, Đức Thọ, Hương Sơn là căn cứ địa, đất đứng chân của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn chống lại quân Minh xâm lược do Bình Định Vương Lê Lợi lãnh đạo, nhân dân Hà Tĩnh hưởng ứng trong đó phải kể đến Nguyễn Biên, Nguyễn Tuấn Thiện, Trần Thị Ngọc Hào,... Thế kỷ16-17, Hà Tĩnh là bãi chiến trường ác liệt của cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn. Thời kỳ thế kỷ 13-17, Hà Tĩnh cũng là nơi giao thương buôn bán trong và ngoài nước khá tấp nập. Thời kỳ Tây Sơn, Hà Tĩnh cũng có nhiều đóng góp cho cuộc kháng chiến chống quân xâm lược nhà Thanh tiêu biểu có Nguyễn Thiếp, Hồ Phi Chấn, Dương Văn Tào, Đặng Hữu Cán, Đặng Quốc Đống…Thời Nguyễn, Hà Tĩnh có nhiều danh nhân làm rạng danh quê hương đất nước như Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ. Thời Cần Vương, Hà Tĩnh là nơi diễn ra cuộc khởi nghĩa Hương Khê chống Pháp do Đình Nguyên Tiến sĩ Phan Đình Phùng lãnh đạo. Thời kháng chiến chống Pháp (1945 – 1954), miền thượng Hương Sơn, Hương Khê, Vũ Quang là an toàn khu. Thời chống Mỹ (1954 – 1975), Hà Tĩnh là nơi có các tuyến đường giao thông huyết mạch chạy qua, cung cấp sức người, sức của cho tiền tuyến, góp phần thống nhất đất nước.
Từ những yếu tố lịch sử, địa văn hóa đó mà miền đất Hà Tĩnh đã sản sinh ra nhiều di sản lịch sử phong phú đa dạng về loại hình mang bản sắc riêng gồm: Di tích lịch sử - văn hóa, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia và di sản tư liệu.
Về di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, Hà Tĩnh có 1.800 di tích [1] đã được kiểm kê trong đó có hơn 569 di tích được xếp hạng: huyện Nghi Xuân có 76 di tích, thị xã Hồng Lĩnh có 21 di tích, huyện Đức Thọ có 75 di tích, huyện Hương Sơn có 45 di tích, huyện Can Lộc có 83 di tích, huyện Lộc Hà có 60 di tích, huyện Thạch Hà có 94 di tích, huyện Vũ Quang có 15 di tích, huyện Hương Khê có 22 di tích, huyện Cẩm Xuyên có 35 di tích, huyện Kỳ Anh có 14 di tích, thị xã Kỳ Anh có 8 di tích. Những di tích xếp hạng gồm có 495 di tích được xếp hạng cấp tỉnh, 82 di tích xếp hạng Quốc gia, 2 di tích xếp hạng Quốc gia đặc biệt được phân thành: Di tích khảo cổ, Di tích danh lam thắng cảnh, di tích Kiến trúc Nghệ thuật, di tích Lịch sử lưu niệm danh nhân, di tích lịch sử lưu niệm sự kiện, di tích lịch sử cách mạng, kháng chiến. Di tích khảo cổ có 2 di tích xếp hạng Quốc gia: Phôi Phối – Bãi Cọi và Thạch Lạc. Di tích Quốc gia đặc biệt gồm 2 di tích Chỉ huy sở tiền phương Bộ Tư lệnh 559 tại xã Hương Đô – Hương Khê và di tích Ngã ba Đồng Lộc (Can Lộc) thuộc hệ thống di tích đường Trường Sơn – Đường Hồ Chí Minh và di tích Đại thi hào Nguyễn Du (xã Tiên Điền – Nghi Xuân) [2].
Di tích Đại thi hào Nguyễn Du
Về di vật, cổ vật và bảo vật quốc gia và di sản tư liệu, Hà Tĩnh có hàng chục nghìn hiện vật. Riêng Bảo tàng Hà Tĩnh đã có gần 10 nghìn hiện vật, di tích Nguyễn Du trên 200 hiện vật, di tích Trần Phú hàng chục hiện vật và Hà Huy Tập trên 200 hiện vật. Bảo tàng Hoa Cương (Lộc Hà) có trên 2 nghìn hiện vật và nhiều hiện vật thuộc sở hữu tư nhân khác và nằm tại các di tích. Trong số hiện vật kể trên, hàng nghìn cổ vật thời từ thời tiền sơ sử thuộc di tích khảo cổ học Thạch Lạc, Rú Dầu, Cồn Lôi Mốt, Bãi Diền Diền, Rú Trò, Đức Đồng, Phôi Phối – Bãi Cọi – Bãi Lòi, Sơn Phú…; Bắc thuộc; Tiền Lê, Lý, Trần, Lê, Nguyễn, tiêu biểu có bảo vật chuông chùa Rối, Môn Hạ sảnh ấn thời Trần, 3 Bảo vật Quốc gia 3 khẩu súng thần công mệnh danh “Bảo Quốc An Dân Đại Tướng Quân” năm Minh Mệnh thứ 2 (1821) [3], Di sản tư liệu thế giới Mộc bản Trường học Phúc Giang [4] và Hoàng hoa sứ trình đồ [5], bia đá, sắc phong, câu đối, đại tự, tiền đồng, nồi đồng, vật liệu kiến trúc… phát hiện và sưu tầm tại các địa phương trong tỉnh.
Một trang trong “Hoàng hoa sứ trình đồ”. Ảnh do UNESCO Việt Nam cung cấp
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh quá trình đấu tranh dựng nước và giữ nước của quê hương, đất nước. Tiêu biểu di tích chùa Am, đền thờ Nguyễn Tuấn Thiện, đền thờ Nguyễn Xí, đền thờ Nguyễn Biên, mộ và nhà thờ Hồ Phi Chấn, mộ và đền thờ Phan Đình Phùng, Ngã ba Đồng Lộc; chuông chùa Rối, súng thần công.
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh truyền thống Nho học, khoa bảng của Hà Tĩnh, thể hiện qua nhóm hiện vật và di tích thuộc dòng họ Nguyễn Huy – Trường Lưu, dòng họ Nguyễn – Tiên Điền, dòng họ Đinh Nho (Hương Sơn)…
Di sản lịch sử tỉnh Hà Tĩnh phản ánh quá trình tụ cư, tiêu biểu có nhóm cổ vật thời tiền sơ sử; thời Lý, Trần, Lê phát hiện ở các xã ven sông Lam thuộc huyện Nghi Xuân, ven núi Hồng Lĩnh thuộc các huyện Can Lộc, Lộc Hà và hệ thống các nhà thờ họ tại các huyện của Hà Tĩnh.
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo tiêu biểu tín ngưỡng thờ thần Rắn (Tam Lang), tính ngưỡng thành hoàng làng, tín ngưỡng thờ Tứ Vị Thánh Nương. Tín ngưỡng thờ Lý Nhật Quang, tín ngưỡng thờ mẫu, Phật giáo …
Di sản lịch sử tỉnh Hà Tĩnh phản ánh giao thoa và tiếp biến văn hóa. Di tích Bãi Cọi qua các hiện vật khai quật đã cho thấy có sự giao thoa của hai nền văn hóa khảo cổ lớn của Việt Nam là Đông Sơn và Sa Huỳnh. Hệ thống giếng cổ Chăm Pa nằm rãi rác ở các huyện Thạch Hà và Cẩm Xuyên, đậm đặc ở các xã thuộc huyện Kỳ Anh, phán ánh quá trình giao thoa văn hóa Việt – Chăm.
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh quá trình giao thương, trao đổi hàng hóa trong lịch sử, thể hiện qua di tích phố cổ Phù Thạch, thương cảng cổ Hội Thống, Cửa Sót, Cửa Nhượng, Cửa Khẩu; cổ vật: tiền đồng, đồ gốm sứ.
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh quan niệm, trình độ thẩm mĩ, dấu ấn nghệ thuật đương thời như nhiều cổ vật thời Lý – Trần với mỹ thuật Phật giáo; trang trí trên kiến trúc đền Cả - Ích Hậu, đền Chiêu Trưng, đền Bạch Vân…
Di sản lịch sử Hà Tĩnh phản ánh lịch sử ổn định chính trị, xã hội. Việc phát hiện được nhiều bộ sưu tập tiền cổ ở các xã Ân Phú, Hương Xuân, Kỳ Tây, Việt Xuyên có niên đại chôn vào thế kỷ 17-18 đã cho thấy một thời kỳ lịch sử biến động. Thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh, Hà Tĩnh là một trong những chiến trường ác liệt. Nhiều gia đình có tiền bạc chôn dấu trong lòng đất, hy vọng một ngày trở về lấy lại. Tuy nhiên, vì một lý do nào đó số tiền này đã bị lãng quên. Ngày nay, trong lúc lao động sản xuất, người dân phát hiện.
Di sản lịch sử Hà Tĩnh được trao truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác, hiện vẫn còn giữ được hồn cốt của nó, là cốt lõi của bản sắc văn hóa, là nguồn tài nguyên du lịch vô giá, là cơ sở để sáng tạo ra để tạo ra những giá trị văn hóa mới. Nhiệm vụ của chúng ta hôm nay và tương lai là phải gìn giữ, bảo tồn và phát huy để di sản lịch sử Hà Tĩnh mãi mãi trường tồn.
Trần Phi Công
Ghi chú
[1] Theo Tạp chí Văn hóa Hà Tĩnh, số 255, năm 2019, tr.18.
[2] Theo số liệu của Bảo tàng Hà Tĩnh.
[3] Ba khẩu thần công “Bảo Quốc An Dân Đại Tướng Quân” được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia tại Quyết định số 2599/QĐ-TTg ngày 30 tháng 12 năm 2013.
[4] Ngày 19.5.2016, Mộc bản Trường học Phúc Giang được Ủy ban Chương trình ký ức thế giới khu vực Châu Á – Thái Bình Dương của UNESCO công nhận là Di sản tư liệu và ghi vào danh mục Ký ức thế giới Khu vực Châu Á – Thái Bình Dương.
[5] Ngày 30.5.2018, Hoàng hoa sứ trình đồ được Ủy ban Chương trình ký ức thế giới khu vực Châu Á – Thái Bình Dương của UNESCO công nhận là Di sản tư liệu và ghi vào danh mục Ký ức thế giới Khu vực Châu Á – Thái Bình Dương.
Tài Liệu tham khảo
Đặng Duy Báu (Chủ biên – 2000), Lịch sử Hà Tĩnh, Tập 1, Nxb Chính trị Quốc gia. Hoàng Văn Khoán (2019), Những phát hiện tiền cổ ở Hà Tĩnh, Nxb Đại học Vinh. Thái Kim Đỉnh (Chủ biên – 2017), Chùa cổ Hà Tĩnh, Nxb Đại học Vinh. Nguyễn Trí Sơn (Chủ biên - 2015), Hà Tĩnh, di tích quốc gia và quốc gia đặc biệt, Nxb Đại học Vinh.