Thành Hà Tĩnh được vua Minh Mệnh triều Nguyễn xây dựng năm 1833 tại xã Trung Tiết, nay là phường Tân Giang, TP Hà Tĩnh. Năm 1853, thành không sử dụng do sáp nhập Hà Tĩnh vào Nghệ An. Năm 1881, công trình được vua Tự Đức xây mới kiên cố bằng gạch và đá ong khi tái lập tỉnh.

          Thành được xây theo kiến trúc Vauban, bao gồm: Lũy, pháo đài, pháo nhãn, tường bắn, phòng lộ, hào, thành giai... có khả năng phòng thủ.

        Thành cao 3,2 m, xung quanh có hào rộng 20 m, sâu 1,6 m, tổng diện tích cả hào và thành khoảng 160.000 m2. Thành có bốn cửa ra vào: Tiền Môn, Hậu Môn, Tả Môn, Hữu Môn. Phía trong thành đặt trụ sở của các cơ quan quan trọng như Lĩnh binh (cơ quan quân sự), Án sát (tòa án), dinh Bố chính (trụ sở quan đứng đầu tỉnh), Đốc học (cơ quan giáo dục)...

          Trên hai ảnh là dấu tích thành Hà Tĩnh hiện tại và hình thành xưa được chụp lại trong sách An Tĩnh cổ lục của tác giả Hippolyte Le Breton. Nhìn từ trên cao thành nay chỉ còn 3 cạnh, là nơi đặt trụ sở các cơ quan nhà nước của Hà Tĩnh như Tỉnh ủy, UBND tỉnh, Công an tỉnh...

          Trải qua nhiều biến động của lịch sử, hào nay được cải tạo, xây kè bê tông dọc hai bên, giống như một dòng sông nhỏ uốn lượn quanh TP Hà Tĩnh. Hào nối với sông Tân Giang, nước lên xuống theo thủy triều.

           Trước kia đất xung quanh hào dùng để đắp thành. Tường thành nay không còn, được thay thế bởi những con đường nhỏ chạy dọc xung quanh hào.

           Trên ảnh là con đường bê tông thuộc ngõ 9A, đường Phan Đình Phùng, phường Tân Giang, nơi từng đặt một bức tường thành kiên cố.

          Ông Hồ Văn Hiếu, 80 tuổi, nguyên Bí thư thị xã Hà Tĩnh, Trưởng ban Nội chính Tỉnh ủy Hà Tĩnh, cho biết vị trí ông đang đứng từng là cửa Tiền, có hào chạy ngang qua, nay là quảng trường và sân vận động TP Hà Tĩnh.

          Bức ảnh tư liệu đen trắng là Tiền Môn, có tháp để bố trí lính đứng trên canh gác, bên trong tháp đặt chuông báo hiệu.

        Bốn cổng thành đều có cầu qua hào. Cửa Hậu nay là một cây cầu nhỏ bắc qua hào trên đường Nguyễn Hữu Thái, phường Tân Giang, phía dưới cầu có 3 cống vòm thoát nước, xây theo kiến trúc cửa thành ngày xưa.

        Cửa Tả nay thuộc tổ dân phố 7, phường Tân Giang. Khi thủy triều rút, khối bê tông trước đây là một phần của cổng vòm nằm dưới hào sẽ lộ ra.

           Cửa Hữu nay nằm trên đường Nguyễn Tất Thành, phường Tân Giang, phía dưới có cống nhỏ thông với hào.

          "Thời thành còn tồn tại, cửa Tiền và Hậu thường xuyên được mở để mọi người ra vào. Cửa Tả và Hữu rất ít khi mở", ông Hồ Văn Hiếu nói.

           Qua thời gian, trụ sở các cơ quan nhà nước ngày xưa đặt trong thành hiện không còn. Nhà chức trách đã cải tạo, xây mới nhiều công trình.

           Trên ảnh là khuôn viên rộng hàng nghìn m2 của Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chủ tịch về thăm Hà Tĩnh, trên đường Nguyễn Tất Thành, phường Tân Giang, thời mới lập tỉnh là nơi đặt Lĩnh binh (cơ quan quân sự), Án sát (tòa án)...

         Lúc xây dựng, thành Hà Tĩnh có hệ thống hồ thành. Nay các hồ đã lấp, chỉ còn lại một hồ bán nguyệt rộng hơn 100 m2, hàng năm trồng sen, nằm trong khuôn viên Khu lưu niệm Hồ Chủ tịch về thăm Hà Tĩnh.

         Trong thành có hệ thống nhà lao, hay còn gọi là đề lao, được làm bằng vách đất. Trong chiến tranh, quân địch đã chiếm nơi này, xây dựng kiên cố để giam cầm hàng nghìn sĩ phu yêu nước, chiến sĩ cách mạng.

         Nhà lao được dỡ bỏ sau cách mạng tháng 8 năm 1945, công trình giờ chỉ còn phế tích. Chính quyền đã dựng bia chứng tích "Nhà lao Hà Tĩnh" tại ngõ 2, đường Nguyễn Hữu Thái, phường Tân Giang.

           Hiện, tại công viên Lý Tự Trọng, trên đường Phan Đình Phùng, nằm trên phường Nam Hà, TP Hà Tĩnh có đặt hai khẩu thần công đúc bằng gang, được nhận định trước kia đặt trong thành Hà Tĩnh với ý nghĩa bảo vệ.

          "Quá trình nghiên cứu, sưu tầm hiện vật, cán bộ chuyên môn đã tìm được một số tài liệu chứng minh hai khẩu thần công trên liên quan đến thời điểm xây thành Hà Tĩnh", lãnh đạo Bảo Tàng Hà Tĩnh cho hay.

           Ông Hồ Văn Hiếu cho biết thêm, thuở mới lập, thị xã Hà Tĩnh, tức TP Hà Tĩnh ngày nay, chia làm 8 khu phố: Tịnh Trung, Hoàn Thị, Tiền Môn, Hậu Môn, Tả Môn, Hữu Môn, Tân Giang, Nam Ngạn.

          Trong nội thành, mỗi khu phố đều lập một ngôi đền thờ Thành hoàng làng, với ý nghĩa để thần bảo hộ, che chở cho người dân trong vùng. Đến nay các ngôi đền đã thành phế tích, chỉ còn đền thờ Thành hoàng Nam Ngạn được phục dựng, chuyển về tổ dân phố 10, phường Tân Giang để thờ tự.

          Dịp kỷ niệm 190 năm thành lập tỉnh (1831-2021) và 30 năm tái lập tỉnh (1991-2021), nhà chức trách Hà Tĩnh chủ trương thực hiện dự án khôi phục Hào thành trở thành một tuyến du lịch, dịch vụ văn hóa và lịch sử.

         Theo đó, Hào thành khi quy hoạch lại sẽ được xử lý hệ thống nước thải sinh hoạt, chỉnh trang đô thị, phục dựng cổng thành và một điểm nhấn của thành, đề nghị công nhận di tích lịch sử văn hóa cho công trình.

Nguồn: vnexpress.net