Nhà thờ họ Phạm và đền Thánh Võ hiện nay thuộc địa phận làng Cẩm Trang, xã Đức Giang, huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh. Xã Đức Giang trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, là các làng: Cẩm Trang, Lai Đồng, Văn Tân, tổng Lai Đồng, phủ Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.

          Theo tư liệu điền dã, đền Thánh Võ là nơi thờ tự các võ tướng và những người lính của làng Cẩm Trang dưới thời phong kiến. Trong thập niên 30 của thế kỷ 20, đền cùng với nhà thờ họ Phạm là địa điểm hoạt động cách mạng của các đảng viên cộng sản yêu nước.

Nhà thờ họ Phạm

          Họ Phạm là một dòng họ có truyền thống yêu nước và cách mạng. Đời nào cũng có những đóng góp xứng đáng đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc trên các lĩnh vực chính trị, quân sự, văn hóa, xã hội…Trong đó, tiêu biểu có Phạm Tu, võ tướng nhà Tiền Lý giúp Lý Nam Đế dựng nước Vạn Xuân; Phạm Ngũ Lão, danh tướng triều Trần; Phạm Văn Xảo, khai quốc công thần nhà Hậu Lê; Phạm Đình Hổ, nhà văn, nhà thơ thời Hậu Lê; Phạm Văn Đồng, Thủ tướng nước CHXHCN Việt Nam… Họ Phạm ở làng Cẩm Trang có nguồn gốc từ Thanh Hóa, đến đây định cư không biết từ bao giờ, nhưng đến nay đã có nhiều đời chung sống và phát triển. Họ cùng với các dòng họ khác đời nối đời, hăng say lao động sản xuất góp phần tạo dựng nên làng gốm Cẩm Trang danh tiếng khắp vùng Nghệ Tĩnh. Nhà thờ họ Phạm là nơi thờ tự những bậc tiên tổ, địa điểm sinh hoạt tâm linh, hướng về cội nguồn của những người trong dòng họ.

          Cuối thập niên 20 của thế kỷ 20, trước yêu cầu của lịch sử có một chính đảng thống nhất lãnh đạo phong trào cách mạng Việt Nam, chấm dứt khủng hoảng về đường lối dẫn dắt nhân dân chống lại thực dân Pháp và bè lũ tay sai của chúng; được sự chỉ đạo của Quốc tế cộng sản, ngày 03 tháng 02 năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời trên cơ sở sáp nhập ba tổ chức cộng sản: Đông Dương Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng, Đông Dương Cộng sản liên đoàn. Tiếp sau đó, các tổ chức cơ sở đảng được thành lập trong cả nước. Tháng 05 năm 1930, Huyện đảng bộ Đức Thọ thành lập, mở ra bước phát triển mới của phong trào cách mạng trong huyện, chấm dứt giai đoạn hoạt động phân tán, mò mẫm, thiếu đường lối đúng đắn của lực lượng yêu nước và cách mạng trong huyện, đưa phong trào đấu tranh yêu nước và cách mạng trong huyện của quần chúng tiến lên dưới sự lãnh đạo thống nhất của Đảng.

          Đầu năm 1930, một số đảng viên của Tân Việt được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam và đã thành được các chi bộ: Bùi Xá, Việt Yên, Lạc Thiện, Vĩnh Đại và Mai Hoa. Chi bộ Mai Hoa được thành lập tại nhà thờ họ Phạm và đền Thánh Võ, làng Cẩm Trang, xã Đức Giang, huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh. Chi bộ bầu đồng chí Phạm Đàn làm Bí thư Chi bộ. Các đảng viên trong chi bộ gồm một số trong dòng tộc họ Phạm như Phạm Trúng, Phạm Từ, Phạm Đàn, Phạm Huệ, Phạm Huynh. Trong quá trình hoạt động cách mạng, được sự che chở của bà con trong họ và làng xóm nên chi bộ Mai Hoa đã lấy nhà thờ làm nơi sinh hoạt và in ấn tài liệu, truyền đơn… Không những là nơi hoạt động chính của chi bộ Mai Hoa mà nơi đây còn là địa điểm liên lạc với các tổ chức đảng trong huyện Đức Thọ và ngoài huyện của vùng Đan Trai, Khê Thượng, Bồng Lĩnh, Lạng Quang, Lệ Động (nay thuộc huyện Vũ Quang), Dĩ Long (nay thuộc huyện Hương Sơn). Các ông Phan Trung, Lê Đại, Phan Thanh, Lê Ráng, Nguyễn Chẫn, Mai Trọng Đan, Nguyễn Võ Hợp, Lê Phú Thành… là những đảng viên thường hay liên lạc, hội họp cũng với các đảng viên trong Chi bộ Mai Hoa tại nhà thờ họ Phạm.

          Sau khi thành lập, Chi bộ Mai Hoa đã tuyên truyền, lãnh đạo quần chúng đấu tranh theo nội dung và phương pháp mới. Nhân kỷ niệm ngày Quốc tế lao động 01/5/1930, Chi bộ Mai Hoa đã rải truyền đơn nói về ý nghĩa của ngày 01/5, về quyền dân tộc và con người, treo cờ đỏ búa liềm tại làng Cẩm Trang và kêu gọi quần chúng đấu tranh phản đối thực dân Pháp khủng bố nhân dân ở Vinh – Bến Thủy. Tiếp đó, chi bộ lãnh đạo nhân dân biểu tình tiến lên huyện, đưa yêu sách đòi bỏ sưu thuế, chia đất đai của địa chủ cho dân cày nghèo.

          Trước tình hình phong trào cách mạng đang dâng cao ở huyện Đức Thọ nói riêng và 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh nói chung, thực dân Pháp thực hiện chính sách khủng bố trắng với khẩu hiệu “hữu Nghệ Tĩnh bất phú, vô Nghệ Tĩnh bất bần” nhằm “xóa bỏ Nghệ Tĩnh trên bán đảo Đông Dương”. Chúng điều động các quan lại làm việc làm việc trong triều đình và nơi khác về Nghệ Tĩnh thay thế các quan lại nhu nhược, yếu đuối, huy động thêm lính khố vàng và lính thiểu số chi viện cho việc phòng thủ Nghệ Tĩnh.

          Theo tư liệu điền dã thực địa, ở Cẩm Trang, biết được Chi bộ Mai Hoa, các tổ chức đảng lấy nhà thờ họ Phạm và đền Thánh Võ làm nơi hoạt động, tháng 6/1930, bọn mật thám Pháp cấu kết với bè lũ phong kiến tay sai đến đàn áp, tra khảo, bắt bớ quần chúng nhân dân làng Cẩm Trang và truy lùng các chiến sĩ cộng sản trong đó có đồng chí Phạm Đàn. Chúng bắt bất cứ ai nghi là cộng sản và tra tấn các cực hình hết sức tàn ác, dã man. Như thế chưa đủ, bọn lính lê dương đóng ở Linh Cảm và hương lý còn cướp của cải, vật dụng, đốt phá làm cháy hơn 100 nóc nhà và dùng súng bắn chết hàng chục người và làm bị thương hàng trăm người. Nhiều hộ gia đình phải sống cảnh “màn trời chiếu đất”.  Chi bộ Mai Hoa bị thiệt hại nặng nề.

          Sự đàn áp của thực dân Pháp và bè lũ tay sai làm cho lòng căm thù của quần chúng nhân dân càng lên cao và tinh thần đấu tranh càng quyết liệt hơn. Ngay sau ngày bị đàn áp, quần chúng nhân dân làm lễ truy điệu cho những người đã hy sinh nhằm cũng cố tinh thần đấu tranh của quần chúng. Qua thời gian hoạt động cách mạng, Chi bộ Mai Hoa từng bước trưởng thành về tư tưởng chính trị và thực tiễn cách mạng, góp phần làm nên thắng lợi cuối cùng của Cách mạng Tháng Tám năm 1945, lập nên nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.

Đền Thánh Võ

          Di tích nhà thờ họ Phạm và đền Thánh Võ ngoảnh mặt về hướng chính Đông. Nằm phía bên phải là nhà thờ họ Phạm, là một ngôi nhà kẻ tứ trụ cao 3,90m, diện tích mặt bằng hơn 33,50m2, chia làm 3 gian, được làm theo mô típ truyền thống. Nhà gồm 16 cột trụ tròn đứng trên đá kê chân cột, vuông góc với nền nhà. Cửa ra vào cấu tạo kiểu “thượng song, hạ bản”, mỗi gian có mỗi cửa. Bên ngoài có 2 cột quyết trụ vuông, bên trên đề câu đối chữ Hán. Liên kết chiều ngang là bộ vì kẻ chia làm 2 bộ: vì nóc và vì nách. Bộ vì nách hình tam giác vuông, được giới hạn bởi kẻ, cột trốn hoặc cột cái và hạ. Trên kẻ gác hoành mái đỡ lấy trọng lực của mái. Vì nóc hình tam giác cân được giới hạn bởi kẻ và câu đầu. Bẩy hiên, một đầu ăn mộng vào cột quân, tì lực vào dạ xà nách, một đầu vươn ra đỡ lấy mái. Liên kết chiều dọc là liên kết các bộ vì lại với nhau bằng các xà dọc ăn mộng vào cột cái, cột quân và cột trốn. Tất cả tạo thành bộ khung chịu lực, không gian 3 chiều của ngôi nhà. Hệ mái được cấu tạo bởi thượng lương, hoành tải, cầu phong, mèn và ngói đất nung, che mưa che nắng cho công trình. Bố trí nội thất tập trung vào gian giữa nhà thờ. Trên bàn thờ đặt đồ tế khí.

          Nằm phía bên trái, qua đường đất là đền Thánh Võ. Đây là một kiến trúc kết cầu hoàn toàn bằng gỗ mít, là nhà tứ trụ 3 gian, 2 hồi, cao 3,90m, diện tích mặt bằng 40m2. Đền có 16 cột trụ tròn trong đó có 2 cột trốn, 6 cột cái, 8 cột quân đứng trên đá kê chân cột, vuông góc với nền. Ba phía tả, hữu, hậu được xây tường gạch bao quanh che chắn mưa gió. Liên kết chiều ngang cũng là bộ vì, có vì nóc và vì nách. Vì nách là vì kẻ ngồi. Vì nóc kiểu vì chồng rường. Hệ mái và bẩy hiên có cấu tạo như nhà thờ họ Phạm.  Bẩy hiên chạm lộng các mô típ hoa văn truyền thống. Đền có 3 cửa ra vào cấu tạo kiểu pa nô. Liên kết chiều dọc bằng các xà dọc nối các vì lại với nhau tạo nên không gian 3 chiều cho ngôi đền. Bố trí nội thất chủ yếu ở gian giữa. Đây là nơi đặt bàn thờ và đồ tế khí./.

          Tài liệu tham khảo:

           1. Từ điển Hà Tĩnh, Bùi Thiết chủ biên, Sở Văn hóa – Thông tin Hà Tĩnh, năm 2000.

           2. Kiến trúc Việt Nam qua các triều đại, Nguyễn Đình Toàn chủ biên, Nxb Xây dựng.

          3. Lịch sử Đảng bộ huyện Đức Thọ, tâp I, (1930 – 1975), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 1998.