Đền Phương Giai là di tích lịch sử cách mạng thuộc tổng Cấp Dẫn (xưa), nay là xã Kỳ Bắc, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh, được phân bố trên một vùng đất rộng. Xưa kia xung quanh là vùng cây râm rạp, um tùm, phía trước là đồng ruộng. Đền làm bằng gỗ, xây bao tường bằng gạch,vôi vữa với kiến trúc đơn giản, nhưng do thăng trầm của lịch sử và sự khắc nghiệt của thiên nhiên nên đã bị hư hỏng,xuống cấp. Năm 2008, 2014, 2015, 2018 được đảng bộ, chính quyền và nhân dân địa phương cùng con em xa quê đóng góp tu bổ, xây dựng lại một cách khang trang, gồm có ba toà thượng, trung, hạ đường xếp theo hình chữ Tam (三) đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa và tâm linh.

           Đền Phương Giai thờ Hoàng giápDương Trí Tri, một vị quan có tài, một lương y có nhiều công lao trong việc bốc thuốc chữa bệnh cho nhân dân vào thời nhà Mạc. Tục truyền rằng vào thời đó tại vùng phía bắc huyện Kỳ Hoa (nay là Kỳ Anh) có dịch bệnh đậu mùa trẻ em, ông Hoàng giáp có những vị thuốc nam cứu được rất nhiều trẻ em thoát khỏi bệnh trở về cuộc sống.Với công lao đó, sau khi mất, ông được nhân dân địa phương lập đền thờ, gọi là đền Phương Giai. “Phương Giai” theo dân làng giải thích “Phương” là xa, bao quát, “Giai” là sự bền bỉ, trường tồn, đền Phương Giai nghĩa là đền xa trông rộng và trường tồn.

          Đền Phương Giai ngoài giá trị tâm linh, tín ngưỡng, trong giai đoạn lịch sử hiện đại còn có giá trí lịch sử cách mạng, đó là nơi diễn ra Đại hội thành lập Đảng bộ huyện Kỳ Anh và là trụ sở làm việc của Hsuyện ủy Kỳ Anh trong cao tráo Xô Viết- Nghệ Tĩnh.

Đền Phương Giai

          Từ khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, nhân dân Kỳ Anh đã liên tục đấu tranh chống quân xâm lược trong các phong trào Duy Tân (1904), chống thuế (1908), Đông du (1911), phong trào đòi thả cụ Phan Bội Châu và để tang Phan Chu Trinh (1925) và tham gia Đảng Tân Việt (1925-1929). Đặc biệt Đảng Tân Việt được phát triển ở Kỳ Anh vào khoảng năm 1927, hoạt động rất có hiệu quả và đã lấy đền Phương Giai làm trụ sở liên lạc, hoạt động, hội họp. Tuy vậy, Tân Việt cách mạng Đảng vẫn chưa đủ sức lãnh đạo nhân dân đấu tranh giành độc lập, tự do, chống áp bức bóc lột. Ngày 03/02/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, đánh dấu bước ngoặt trong lịch sử cách mạng Việt Nam. Sau đó được sự chỉ đạo của Xứ ủy Trung Kỳ, Tỉnh ủy Hà Tĩnh đã cử đồng chí Trần Hưng về Kỳ Anh vận động thành lập Đảng bộ huyện vào đầu tháng 3/1930. Sau khi tìm hiểu tình hình, đồng chí Trần Hưng đã chọn một số đồng chí tiên tiến trong Đảng Tân Việt để kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam.Đó là đồng chí Bùi Thị, Nguyễn Tiến Liên, Nguyễn Trọng Bình qua đó phát triển đảng viên mới.Trong thời gian ngắn ngày 3-5/1930 ở Kỳ Anh đã có 7 chi bộ và 42 đảng viên.  Đứng trước tình hình cách mạng ngày càng phát triển, ngày 4/6 năm 1930, ban vận động thành lập Đảng bộ huyện Kỳ Anh quyết định triệu tập Hội nghị đại biểu các chi bộ, đền Phương Giai được chọn làm địa điểm hội nghị, vì đây là trung tâm của vùng bắc Kỳ Anh, lại rất yên tĩnh, cẩn mật, đi lại thuận tiện và là nơi thờ cúng linh thiêng nên dễ bề che mặt bọn mật thám Pháp. Hơn nữa, nhân dân nơi ở đây có tinh thần yêu nước. Tại đền Phương Giai, Đại hội thành lập huyện Đảng bộ Kỳ Anh đã được tiến  hành, các đảng viên đã được nghe Chính cương sách lược vắn tắt và Điều lệ của Đảng Cộng sản và thảo luận chủ trương kế hoạch xây dựng Đảng cơ sở và phát động phong trào quần chúng đấu tranh. Hội nghị đã bầu ra Ban Chấp hành huyện Đảng bộ Kỳ Anh gồm 7 đồng chí, do đồng chí Nguyễn Tiến Liên là Bí thư. Sau Hội nghị, đền Phương Giai đã trở thành trụ sở làm việc, liên lạc hội họp của Huyện ủy Kỳ Anh, là nơi in ấn tài liệu, truyền đơn tuyên truyền của Đảng bộ và trung tâm lãnh đạo quần chúng nhân dân trong cao trào Xô Viết- Nghệ Tĩnh 1930-1931. Đặc biệt, vào ngày mồng 09/9/1930, Huyện ủy Kỳ Anh đã tổ chức nhân dân biểu tình thị uy kéo vào huyện đường, phá nhà giam giải phóng tù nhân chính trị, bọn nha lại và tri huyện hoảng sợ bỏ trốn.Sau cuộc biểu tình đó, bọn địch khủng bố điên cuồng, nhiều cán bộ đảng viên của Đảng bộ huyện Kỳ Anh bị bắt, nhiều quần chúng nhân dân bị cầm tù.Để bảo đảm lực lượng, huyện Kỳ Anh đã chuyển trụ sở làm việc từ đền Phương Giai đi nơi khác. Tuy vậy, đây vẫn là nơi liên lạc và địa điểm che giấu cho các đồng chí đảng viên, cán bộ trong quá trình hoạt động sau này.Trong cao trào 1936-1939; 1939- 1945 tại đền Phương Giai cũng đã diễn ra nhiều cuộc họp của Việt Minh bàn chủ trương sách lược đấu tranh cách mạng, là cơ sở chỉ đạo khâu tiếp quản của nhân dân trong giành chính quyền của cách mạng tháng 8 năm 1945 ở khu vực Bắc huyện Kỳ Anh.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lịch sử Đảng bộ huyện Kỳ Anh (1930 -2000).

2. Lịch sử Đảng  bộ xã Kỳ Bắc (1930- 2012).

3. Lịch sử Đảng  bộ xã Kỳ Phong (1930- 2012).

4.  Hồ sơ Di tích – lịch sử  cách mạng: Đền Phương Giai. Lưu trữ kho Bảo tàng Hà Tĩnh.