Xứ Nghệ là vùng đất cổ có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời, nơi đây mỗi ngọn núi, khúc sông hay địa danh đều lưu giữ cho mình một góc lịch sử cùng truyền thuyết kỳ thú. Trong kho tàng di sản văn hóa ấy, hình tượng ông Hoàng Mười ở xứ Nghệ (bao gồm cả Nghệ An và Hà Tĩnh) từ trong huyền thoại đã phản ánh một cách chân thực sinh động phong tục, tập quán, văn hóa, tín ngưỡng của cư dân nơi đây qua các thời kỳ lịch sử.

          Qua khảo sát, điền dã tại vùng đất Nghệ - Tĩnh hiện nay có ba điểm di tích thờ ông Hoàng Mười quanh vùng hạ lưu sông Lam đó là: Đền Hoàng Mười, xã Hưng Thịnh, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An; đền Cả (còn gọi là Dinh đô Quan Hoàng Mười), phường Trung Lương, thị xã Hồng Lĩnh, tỉnh Hà Tĩnh và đền Chợ Củi, xã Xuân Hồng, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Ba ngôi đền có  niên đại xây dựng khác nhau, đền Cả được xây dựng vào thời Lý, đền chợ Củi, đền ông Hoàng Mười được xây dựng vào thời Hậu Lê. Quan sát tổng thể ngoại quan và nội quan các đền thờ về ông Hoàng Mười cho thấy dấu ấn trí tuệ, công sức của biết bao thế hệ cư dân xứ Nghệ đã dày công vun đắp để tạo dựng nên những di tích có giá trị văn hóa truyền đời này. Tại đó ta bắt gặp sự hoà quyện của dấu ấn văn hoá vật thể và phi vật thể một cách sâu đậm và những giá trị văn hoá tự thân mang tính điển hình đã hun đúc thổi vào nhân thế tiếng thổn thức của thời đại.

Đền thờ Nguyễn Xí, xã Cương Gián - Nghi Xuân

          Về truyền thuyết ông Hoàng Mười ở xứ Nghệ là một trong Thập vị Ông Hoàng là con của Long Thần Bát Hải Đại Vương ở hồ Động Đình (Trung Quốc). Sự tích ông Hoàng Mười phong phú, cụ thể gắn bó mật thiết với người dân xứ Nghệ, nên được người dân nơi đây tôn vinh là “Đức Thánh minh”, ông được thờ ở hàng Quan trong hệ thống thờ mẫu Tứ phủ, cho nên nơi nào có điện thờ Mẫu là nơi đó bàn thờ ông Hoàng Mười. Ông Hoàng Mười trong truyền thuyết là một nhiên thần, là vị thần gắn với sông nước nhưng trong tâm thức người dân xứ Nghệ, ông Hoàng Mười đã được nhập thế thành con người cụ thể, mà trong bài chầu văn có viết:

Ông Hoàng Mười trấn thủ Nghệ An

  Ra huyện Thiên Bản làm quan Phủ Giày.

          Tuy nhiên, việc ông Hoàng Mười làm quan Trấn thủ ở đây không phải là quan cai trị trong trấn, phủ hành chính mà theo quan niệm dân gian ông coi sóc trấn Nghệ An về mặt tâm linh, Phủ ở đây là một Cõi trong Tứ phủ và Tam phủ trong không gian vũ trụ gồm: Cõi trời, cõi đất, cõi nước, cõi non và Phủ Giày là một địa điểm thờ các vị thánh Mẫu của bốn Cõi ấy. Về sau, ông Hoàng Mười đã được nhập thế và mang tính chất địa phương rõ nét, đó là con người có chí khí nam nhi đại trượng phu, có tài văn võ, rất gần gũi với dân chúng, biết lo lắng cho cuộc sống của người dân. Trong bài văn hầu giá Hoàng Mười đã mô tả rất đầy đủ ông là con người có tài thao lược:

Gươm thiêng chống đất chỉ trời

Đánh đông dẹp bắc việc ngoài binh nhung

Thanh xuân một đấng anh hùng

Tài danh nổi tiếng khắp vùng trời Nam

Hai vai nặng gánh Cương thường

Sông Lam bóng cả buồm giương một chèo

          Và ông Hoàng Mười không còn là thần thánh cao xa nữa mà là để thương, để nhớ nơi chốn trần gian:

Thế gian nhớ miệng Hoàng Mười

Nhớ khăn Hoàng Chít, nhớ lời Hoàng ban

          Thứ hai, ông Hoàng Mười đã được người dân xứ Nghệ lịch sử hóa, địa phương hóa với các danh thần đã có công lao với vùng đất này qua các thời kỳ lịch sử.

          Dị bản thứ nhất là dân gian đồng nhất ông Hoàng Mười với Uy Minh vương Lý Nhật Quang, con trai thứ tám của vua Lý Thái Tổ từng làm Tri châu Nghệ An đã có nhiều công lao và lưu lại dấu ấn sâu đậm tại vùng đất Nghệ - Tĩnh nên sau khi mất được nhân dân lập đền thờ. Theo thống kê chưa đầy đủ thì hiện nay trên địa bàn hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh có hơn 50 đền thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang và tôn thờ ông làm Thành Hoàng làng.

Dị bản thứ hai trao truyền vùng chợ Củi, xã Xuân Hồng, huyện Nghi Xuân thì ông Hoàng Mười là hiện thân của Chiêu trưng Đại vương Lê Khôi, vị tướng tài thời Lê Sơ, người lập được nhiều công lao trong công cuộc đánh đuổi giặc Minh vào thế kỷ XV. Sau khi chiến thắng, ông được Lê Lợi giao trấn giữ vùng đất Hoan Châu và đã tham gia chinh phạt quân Chămpa giữ yên bờ cõi, sau khi ông mất nhân dân lập đền thờ dưới chân núi Long Ngâm, bên bờ biển Cửa Sót, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh.

          Ngoài ra, ông Hoàng Mười là hiện thân Thái sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí, ông là một danh thần kiệt xuất có công giúp vua Lê Thái Tổ đánh giặc Minh, sau đó giữ nhiều chức vụ trọng yếu dưới 4 triều vua, góp phần xây dựng và củng cố triều đại nhà Lê phát triển hùng mạnh. Với những cống hiến lớn lao cho dân tộc, Nguyễn Xí đã được nhiều nơi ở Nghệ - Tĩnh lập đền thờ phụng vinh danh công trạng.

          Một truyền thuyết khác mang tính địa phương cụ thể hơn ông Hoàng Mười là hóa thân của Đặc tiến Phụ quốc Thượng tướng quân Nguyễn Duy Lạc một danh thần ở thôn Xuân Am, phủ Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Nguyễn Duy Lạc sinh năm Mậu Ngọ (1558), mất năm Kỷ Mão (1639), giữ chức Đô chỉ huy sứ dưới thời vua Lê chúa Trịnh. Trong suốt thời gian tham gia quân đội, lập được nhiều công lao to lớn, triều đình thăng chức Vệ thư phụ quốc Thượng tướng quân. Do có công trạng đóng góp cho đất nước lúc sinh thời và khi mất đi đã có sự linh ứng trùng lặp “Sinh vi tướng, tử vi thần”(sống làm tướng, chết làm thần) nên ông được nhân dân tôn thờ và ứng với ông Hoàng Mười. 

          Qua góc nhìn chủ thể về truyền thuyết ông Hoàng Mười, dưới lăng kính cảm thức của người dân xứ Nghệ chúng ta có thể nhận diện các giá trị văn hóa ẩn chứa bên trong sinh hoạt tín ngưỡng này. Thứ nhất, từ những cứ liệu trên phải thừa nhận một thực tế rất khó để phân biệt đâu là truyền thuyết đúng. Vậy nên, khi tiếp cận truyền thuyết liên quan đến ông Hoàng Mười thì giá trị nhân văn cao cả nhất, cốt lõi của vấn đề, đó chính là “tiếng lòng” của cư dân xứ Nghệ và xa hơn đó chính là tinh thần yêu nước. Thứ hai, về phương diện nội dung của truyền thuyết, một chi tiết rất có ý nghĩa về mặt thế giới quan đó là tại sao lại tôn thờ “ông Hoàng Mười”, phải chăng nó phản ánh tư duy triết lý của người dân xứ Nghệ. Theo quan niệm dân gian, con số 10 biểu trưng cho sự đủ đầy, vẹn toàn mà cư dân xứ Nghệ gửi gắm để cầu mong một cuộc sống bình yên no đủ. Thứ ba, cho dù tên gọi là đền Hoàng Mười, đền Cả hay đền chợ Củi thì chủ thể thờ tự vẫn luôn gắn với ông Hoàng Mười, biểu tượng cho giá trị nhân văn cao đẹp và sức sống trường tồn của hình tượng ông Hoàng Mười trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân xứ Nghệ.

          Về nguyên nhân lịch sử hóa, địa phương hóa hình tượng ông Hoàng Mười, qua lăng kính nhận thức của người dân xứ Nghệ, những con người hàng ngàn đời nay định cư trên một vùng đất thiên nhiên khắc nghiệt, đời sống vật chất thiếu thốn, khó khăn và giặc giã liên miên. Do đó, việc tìm cho mình một vị phúc thần để thờ phụng, chở che về phương diện tinh thần là nhu cầu chính đáng, nhờ có niềm tin thần linh bảo hộ mà họ được tiếp thêm sức mạnh để cùng nhau vượt qua những khó khăn trong cuộc sống. Đây là một biểu hiện về giá trị nhân sinh quan rất cụ thể, rất thực tế và cũng rất Nghệ - Tĩnh. Tuy nhiên, việc dung hợp các danh thần địa phương mà không thay đổi hình tượng ông Hoàng Mười là điều rất đáng lưu ý, bởi ông Hoàng Mười hội tụ đầy đủ các tính cách của một bậc đại nhân, đại trí, đại dũng là hiện thân những giá trị cao đẹp của con người. Cho nên người dân xứ Nghệ vốn có truyền thống tôn vinh, ngưỡng mộ những bậc danh thần có công với quê hương đất nước đã thấy những đức tính cao cả ấy nơi ông Hoàng Mười nên đã đồng nhất với ông một cách rất tự nhiên.

          Dưới một góc độ khác, khuynh hướng lịch sử hóa hình tượng ông Hoàng Mười là sản phẩm văn hóa của cư dân hiện hữu trên vùng đất xứ Nghệ. Sự dung hợp diễn ra một cách tự nhiên, không có sự xung đột trong việc tranh giành của cộng đồng cư dân nơi đây về nguồn gốc của các nhân vật lịch sử địa phương. Điều này phản ánh điều kiện hoàn cảnh lịch sử văn hóa đặc biệt của xứ Nghệ và chính nó tạo nên những sắc thái riêng, tạo nên cái độc đáo góp phần bổ sung vào sự thống nhất trong đa dạng của nền văn hóa dân tộc.

            Mặt khác, khi nghiên cứu, tìm hiểu về ông Hoàng Mười thông qua hoạt động lễ hội để thấy được nguồn gốc sâu xa chứ không đơn thuần chỉ là niềm tin nhất thời. Biểu hiện rõ nét nhất cho thấy tính bền vững chính là lượng du khách rất đông đảo về chiêm bái hành lễ và tham gia lễ hội, đặc biệt vào dịp chính lễ, ngày 10 tháng 10 âm lịch hàng năm. Vì vậy, giá trị lớn nhất của lễ hội đền tại các đền thờ ông Hoàng Mười ở xứ Nghệ nhìn từ góc độ thời gian là sự bền vững trường tồn của tín ngưỡng dân gian này.  

            Tóm lại, qua nghiên cứu hình tượng ông Hoàng Mười chúng ta thấy ẩn chứa trong đó nhiều giá trị nhân văn cao đẹp, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của người dân xứ Nghệ. Nội dung truyền thuyết về ông Hoàng Mười và những nhận thức giá trị văn hóa tâm linh ẩn sâu trong đó như một sợi chỉ đỏ xuyên suốt không gian và thời gian, kết nối những giá trị, góp phần phác họa nên một bức tranh đa dạng về đời sống văn hóa tinh thần của cư dân vùng đất này. Đây cũng chính là môi trường để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc./.