Lê Trung Châu (1888 -1961)

Bộ thước vẽ của kiến trúc sư Lê Trung Châu

Kiến trúc sư Lê Trung Châu sinh ngày 2/3/1888,  sinh ra trong một gia đình Nho học có nguồn gốc ở Chợ Lớn, Sài Gòn, cha ông là cụ Lê Trung Ngọc làm quan cho triều đình Nhà Nguyễn từ cuối thế kỷ XIX. Kiến trúc sư Lê Trung Châu được sinh ra tại Thị Cầu - Bắc Ninh, khác với các bạn cùng trang lứa, lúc nhỏ được cha cho theo học chữ Tây tại trường dòng có tên thánh là Phierô (Pierre) và ra nhập làng tây, là một trong số ít người đi du học đầu tiên tại Pháp. Năm 1903, ông tròn 15 tuổi được gia đình gửi sang Pháp học Trung học, rồi học lên Đại học ở Angent thuộc miền tây bắc nước Pháp, ông theo học ngành cơ khí nhận bằng kỹ sư, rồi theo học ngành kiến trúc trở thành kiến trúc sư, sau một thời gian ngắn làm việc tại Pháp, về nước vào năm 1913. Về đến quê nhà ông đã phát huy vốn kiến thức mình đã học tại Pháp, tự mở cho mình nhà thầu riêng mang tên mình để kiếm sống. Khởi đầu sự nghiệp ông nhận thầu đắp đê Hà Nam và xây dựng cầu cống trên đường Vĩnh Yên đi Tam Đảo, hai việc này ông cùng làm một lúc, nhưng vạn sự khởi đầu nan, quyết toán công trình không có lãi vì thời tiết năm đó mưa nhiều, ông chuyển vào làm ở vị trí Trưởng phòng Kỹ thuật tại Nhà máy dệt Nam Định. Năm 1918 ông nhận thầu xây dựng mở rộng phân xưởng dệt cho nhà máy, thời gian 3 năm hoàn thành để cho 6.000 công nhân làm việc. Có một số vốn ông về Gia Lâm mở Nhà máy chế biến gỗ.

Là kỹ sư cơ khí và Kiến trúc sư, ông liên tục thiết kế, nhận thầu thi công các công trình. Thi công gần xây xong Trường Tiểu học Hàng Vôi, ông tiếp tục nhận thầu công trình Sở Địa chính, số 7 phố Tràng Thi. Tháng 5/1927 ông trúng thầu thi công xây dựng Viện Pasteur, Hà Nội với giá rẻ nhất và thời gian nhanh nhất.

Viện Pasteur Hà Nội, công trình được kiến trúc sư Lê Trung Châu khởi công xây dựng, năm 1927

Viện Pasteur, Hà Nội do kiến trúc sư người Pháp thiết kế, năm 1926 là một trong bốn viện nghiên cứu vi trùng học ở Đông Dương thuộc viện Pasteur Paris. Xây dựng trên một khu đất rộng tới 3 ha và có hình ngũ giác, phía trước là một vườn hoa nhỏ, là một công trình nghiên cứu khoa học lớn của Đông Dương, công trình thiết kế đáp ứng đầy đủ công năng nghiên cứu hiện đại kiểu phương Tây nhưng được bọc trong lớp vỏ kiến trúc phương Đông, rất phù hợp với khí hậu và cảnh quan đặc trưng địa phương, ngày nay đã trở thành một di sản, một công trình kiến trúc nhiệt đới hoá điển hình ở Hà Nội. Cùng lúc đó ông mua hai miếng đất là kho gạo và trại lính, số 10 - 12 Đại lộ Briè red I’Isle (nay là đường Hùng Vương), Hà Nội và một mảnh đất tại số 16 Đại lộ Giovaninelly (nay là đường Lê Hồng Phong), Hà Nội, ông tự thiết kế và thi công, những bản thiết kế này ông đưa đi dự thi trong cuộc thi vẽ kiểu dáng thiết kế đẹp nhất xây dựng trên khu phố Tây do Chính phủ bảo hộ Pháp mở cuộc thi vẽ kiểu dáng nhà để tuyển chọn dáng thiết kế đẹp nhất xây dựng trên khu phố Tây. Tại cuộc thi này kiến trúc sư Lê Trung Châu đạt giải nhất với phần thưởng 2.000đ Đông Dương cho bản thiết kế ngôi biệt thự 2 tầng số 16 Đại lộ Giovaninelly, công trình chưa xây xong đã được Toàn quyền Đông Dương “Pierre Marie Antoine Pasquier” hỏi thuê, nay là cơ quan đại diện thương mại Liên Xô (Nga) tại Việt Nam.     

Biệt thự này mang phong cách miền tây bắc nước Pháp (vùng Bretagne), nơi ông đã từng học ngành kiến trúc,  mang đặc trưng bởi hệ mái đa diện. Phần mái nhô ra khỏi tường được tô điểm thêm bởi những tháp nhỏ hoặc ống khói cao làm tăng phần duyên dáng của bộ mái. Hệ thống các ban công, cửa sổ cao và hẹp, thường kết thúc bằng cuốn vòm trang trí đơn giản, phía trên đôi khi có mái nhỏ để tránh mưa nắng. Hệ thống các họa tiết trang trí giản dị nhưng tinh tế và thường được lặp lại trên các tầng nên mang tính thống nhất cao. Trong thời gian này ông còn xây dựng ngôi biệt thự để ở tại số 5 Ông Ích Khiêm, sau vài năm ông bán rồi về ở tại ngôi biệt thự tại 21 Phạm Đình Hổ, nơi làm nhà thờ họ.  

Biệt thự số 5 Ông Ích Khiêm, Hà Nội (nay là trụ sở của Tổng Công ty VINA CAFÉ)

Trong cuộc đời làm việc của mình, kiến trúc sư Lê Trung Châu còn xây dựng một số công trình khác tại Hà Nội, rạp chiếu bóng Thị Cầu, Bắc Ninh…

Những thành công do Kiến trúc sư Lê Trung Châu thiết kế và thi công đã dành được những thành công nhất định, khác với một số nhà tư sản dân tộc đầu thế kỷ XX, do ông được đào tạo bài bản nên ra thương trường kinh doanh có thể cạnh tranh được với các nhà thầu Pháp, được thị trường chấp nhận, ông đã kinh doanh trên nhiều lĩnh vực như cơ khí, xây dựng và chiếu phim. Có thể coi ông là một trong những người đầu tiên tham gia thiết kế và xây dựng những công trình kiến trúc tại Hà Nội những năm đầu của thế kỷ XX. Các công trình kiến trúc được kiến trúc sư Lê Trung Châu thiết kế và thi công những năm đầu thế kỷ XX như là những biểu tượng khá mẫu mực về phong cách kiến trúc Pháp hòa trộn và sáng tạo cho phù hợp với khí hậu, cảnh quan của bản địa, trở thành những cột mốc đánh dấu từng bước phát triển đô thị Hà Nội những năm đầu thế kỷ XX. Ngày nay bên cạnh những công trình kiến trúc hiện đại đan xen những công trình kiến trúc Pháp ở Hà Nội được đánh giá là một quỹ di sản kiến trúc đô thị, một bộ phận quan trọng góp phần tạo nên hình ảnh kiến trúc đô thị đặc trưng của Hà Nội mang sức sống, hơi thở, sự vận động của đô thị Hà Nội trong quá khứ và hiện tại. Có thể thấy, kiến trúc Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng vào những năm đầu thế kỷ XX là những tác phẩm nghệ thuật hàm chứa những giá trị nghệ thuật, nhân văn, giá trị thẩm mỹ tiêu biểu, giúp cho nhiều nhà nghiên cứu lịch sử kiến trúc Việt Nam đã đánh giá các công trình kiến trúc ở Hà Nội, xây dựng thời kỳ thuộc Pháp là những di sản kiến trúc làm nên một phần diện mạo của Hà Nội, những đóng góp và thành tựu của kiến trúc sư Lê Trung Châu cùng những họa viên đầu tiên của sở Địa chính Đông Dương đối với kiến trúc Việt Nam cần được nghiên cứu và ghi nhận.

                                                                           Ths. Nguyễn Thị Huyền

                                                                         Phòng Nghiên cứu Sưu tầm

Nguồn tài liệu: Ông Lê Trung Phúc, 21 Phạm Đình Hổ Luận văn TS. “Kiến trúc và đô thị thời thuộc địa: Trường hợp của Việt Nam”                Tác giả Caroline HERBELIN – Trường Đại học Sorbonne - Paris, CH Pháp, năm 2010   Bảo tàng Lịch sử quốc gia